Phê Bình Lịch Sử
Trong hành trình nghiên cứu và thấu hiểu Lời Đức Chúa Trời, các tín hữu thường gặp thuật ngữ “phê bình lịch sử”. Đối với nhiều người, đây có vẻ là một phương pháp học thuật khô khan, thậm chí đáng ngờ khi đặt Kinh Thánh dưới sự “phê bình”. Tuy nhiên, khi được hiểu đúng đắn trong khuôn khổ của đức tin và sự tôn trọng Lời Chúa, việc tìm hiểu bối cảnh lịch sử có thể trở thành một công cụ mạnh mẽ giúp chúng ta đào sâu sự hiểu biết về ý muốn và công việc kỳ diệu của Đức Chúa Trời trong dòng chảy lịch sử nhân loại. Bài viết này sẽ khám phá ý nghĩa, phương pháp, và quan trọng hơn cả là giá trị thiêng liêng của việc tìm hiểu bối cảnh lịch sử của Kinh Thánh đối với đời sống tin kính ngày nay.
Phê bình lịch sử (Historical Criticism), trong nghiên cứu Kinh Thánh, là phương pháp tìm hiểu bối cảnh lịch sử, văn hóa, chính trị, xã hội và tôn giáo trong đó một sách hoặc một phân đoạn Kinh Thánh được viết ra. Mục tiêu chính không phải là “chỉ trích” hay “hạ thấp” thẩm quyền của Kinh Thánh, mà là tái lập bối cảnh nguyên thủy để hiểu rõ hơn thông điệp mà tác giả (dưới sự cảm thúc của Đức Thánh Linh) muốn truyền đạt đến độc giả nguyên thủy của mình. Khi hiểu được thông điệp đó trong bối cảnh của nó, chúng ta mới có thể áp dụng một cách trung thực và chính xác vào bối cảnh hiện tại.
Sứ đồ Phao-lô, trong thư II Ti-mô-thê 2:15, khuyên: “Hãy chuyên tâm cho được đẹp lòng Đức Chúa Trời như người làm công không chỗ trách được, lấy lòng ngay thẳng giảng dạy lời của lẽ thật.” Từ “ngay thẳng” trong nguyên ngữ Hy Lạp là ὀρθοτομέω (orthotoméō), có nghĩa đen là “cắt thẳng” hay “mở đường một cách ngay thẳng”. Điều này gợi ý về việc giải nghĩa Lời Chúa một cách chính xác, cẩn thận, và phù hợp với ý định nguyên thủy của nó – một nhiệm vụ mà sự hiểu biết về bối cảnh lịch sử có thể hỗ trợ đắc lực.
Việc tìm hiểu này thường tập trung vào một số lĩnh vực chính:
1. Bối Cảnh Lịch Sử & Chính Trị: Hiểu về các đế quốc (Ai Cập, Assyria, Babylon, Ba Tư, Hy Lạp, La Mã), các triều đại vua chúa, và các sự kiện lớn. Ví dụ, không hiểu về ách đô hộ của Đế quốc La Mã, chúng ta khó lòng thấu cảm được sự khao khát về một Đấng Mê-si giải phóng của dân Do Thái thời Chúa Giê-xu.
2. Bối Cảnh Văn Hóa & Xã Hội: Các phong tục, tập quán, cơ cấu gia đình, vai trò giới tính, nghề nghiệp, và sinh hoạt hàng ngày. Chẳng hạn, hiểu về tập tục “mua chuộc” (go’el – גֹּאֵל) trong sách Ru-tơ giúp chúng ta thấy hình ảnh tuyệt vời của Đấng Christ là Đấng Chuộc Tội cho chúng ta.
3. Bối Cảnh Tôn Giáo & Tín Ngưỡng: Các thực hành tôn giáo đương thời (của cả Y-sơ-ra-ên và các dân ngoại), sự phát triển của niềm tin độc thần, và các lễ nghi. Việc Chúa Giê-xu phá đổ bàn đổi tiền trong đền thờ (Giăng 2:13-16) mang sức nặng lớn hơn khi ta biết về hệ thống tham nhũng và áp bức của giới lãnh đạo tôn giáo thời đó.
4. Tác Giả & Độc Giả Nguyên Thủy: Xác định (trong phạm vi có thể) tác giả con người, hoàn cảnh viết sách, và những vấn đề cụ thể mà cộng đồng độc giả đầu tiên đang đối mặt. Thư I Cô-rinh-tô, chẳng hạn, là những lời đáp trực tiếp của Phao-lô cho các vấn đề hỗn loạn trong Hội Thánh tại Cô-rinh-tô.
Hãy cùng xem xét một vài phân đoạn để thấy ánh sáng của bối cảnh lịch sử:
Ví dụ 1: Lời Tuyên Bố “Ta Là Bánh Của Sự Sống” (Giăng 6:35)
Trong bối cảnh, Chúa Giê-xu phán điều này sau phép lạ hóa bánh ra nhiều, khi dân chúng muốn tôn Ngài làm vua vì được no nê vật chất (câu 15). Hơn nữa, dân chúng vừa kỷ niệm Lễ Vượt Qua (câu 4). Trong lễ này, người ta đọc sách Xuất Ê-díp-tô ký, bao gồm câu chuyện về ma-na từ trời. Khi Chúa Giê-xu tuyên bố Ngài là “bánh… từ trời xuống”, Ngài đang trực tiếp đối chiếu và vượt trội hơn ma-na – thứ chỉ nuôi thân xác tạm thời. Ngài chính là sự chu cấp thiêng liêng vĩnh cửu từ Cha Thiên Thượng. Hiểu bối cảnh này làm sáng tỏ chiều sâu thần học của tuyên bố và lý do người Do Thái tranh luận kịch liệt (câu 41, 52).
Ví dụ 2: Lời Khuyên “Hãy Yêu Kẻ Thù Nghịch” (Ma-thi-ơ 5:44)
Lời dạy này của Chúa Giê-xu trong Bài Giảng Trên Núi cần được đặt trong bối cảnh xứ Giu-đê dưới ách đô hộ La Mã. “Kẻ thù nghịch” mà người Do Thái nghe thấy đầu tiên có thể là những người lính La Mã áp bức họ. Chúa Giê-xu kêu gọi một tiêu chuẩn công bình vượt lên trên sự trả thù hay oán ghét thông thường, một thái độ cách mạng xuất phát từ tấm lòng của Cha Thiên Thượng (câu 45). Nó không phủ nhận sự công bình nhưng mở ra con đường ân điển và biến đổi.
Là tín hữu Tin Lành, chúng ta tuyên xưng thẩm quyền tối cao và sự soi dẫn của Kinh Thánh (II Ti-mô-thê 3:16-17). Do đó, việc tìm hiểu bối cảnh lịch sử phải luôn phục vụ cho việc tôn cao và vâng phục Lời Chúa, chứ không dùng các giả thuyết lịch sử để phủ nhận, nghi ngờ hay xem thường chân lý siêu nhiên trong Kinh Thánh. Chúng ta tin rằng Đức Chúa Trời đã chọn để mặc khải chính Ngài trong một bối cảnh lịch sử cụ thể, với ngôn ngữ và văn hóa của con người, nhưng thông điệp ấy mang tính phổ quát và đời đời.
Phê bình lịch sử, khi bị thế tục hóa, có thể rơi vào cái bẫy của chủ nghĩa duy lý, phủ nhận mọi yếu tố siêu nhiên (phép lạ, sự sống lại). Còn đối với chúng ta, mọi phân tích phải bắt đầu và kết thúc với đức tin nơi Đức Chúa Trời hằng sống, Đấng can thiệp vào lịch sử. Sự kiện Chúa Giê-xu phục sinh là một sự kiện lịch sử có thể kiểm chứng (I Cô-rinh-tô 15:3-8), đồng thời là nền tảng đức tin siêu việt của chúng ta.
Việc hiểu biết và áp dụng nguyên tắc xem xét bối cảnh lịch sử có thể làm phong phú đời sống thuộc linh chúng ta:
1. Đọc & Nghiên Cứu Kinh Thánh Sâu Sắc Hơn:
Trước khi đọc một sách, hãy dành vài phút tìm hiểu: Ai viết? Viết cho ai? Hoàn cảnh lịch sử ra sao? Các sách nghiên cứu, từ điển Kinh Thánh, hoặc phần giới thiệu sách trong bản Kinh Thánh học thuật có thể giúp ích. Điều này giúp tránh việc “cắt dán” câu Kinh Thánh ra khỏi ngữ cảnh để áp dụng một cách sai lầm.
2. Truyền Giáo & Giải Đáp Thắc Mắc Hiệu Quả Hơn:
Khi đối thoại với người ngoại đạo hoặc tín đồ các tôn giáo khác, việc hiểu bối cảnh lịch sử của Kinh Thánh giúp chúng ta trình bày đức tin Cơ đốc một cách thuyết phục và có cơ sở. Chúng ta có thể chỉ ra rằng đức tin của mình không mù quáng, mà dựa trên các sự kiện lịch sử đáng tin cậy được xác chứng bởi nhiều bằng chứng.
3. Củng Cố Đức Tin Cá Nhân:
Thấy được cách Đức Chúa Trời hành động một cách chủ động và có chủ ý trong những hoàn cảnh lịch sử phức tạp củng cố niềm tin rằng Ngài vẫn đang tể trị lịch sử ngày nay. Khi đọc sách Đa-ni-ên, chúng ta thấy Đức Chúa Trời tuyệt đối làm chủ sự thăng trầm của các đế quốc. Điều đó an ủi chúng ta giữa những biến động của thế giới hiện đại.
4. Áp Dụng Lời Chúa Cách Chính Xác:
Hiểu được ý nghĩa nguyên thủy giúp chúng ta phân biệt giữa những mệnh lệnh mang tính văn hóa cụ thể thời đó và những nguyên tắc đạo đức vĩnh cửu. Từ đó, chúng ta áp dụng nguyên tắc đời đời ấy vào những hoàn cảnh văn hóa mới một cách khôn ngoan, dưới sự dẫn dắt của Đức Thánh Linh.
Cơ Đốc giáo là một tôn giáo lịch sử. Niềm tin của chúng ta không dựa trên những triết lý trừu tượng, mà dựa trên những hành động cứu rỗi của Đức Chúa Trời trong lịch sử – đỉnh cao là sự nhập thể, chịu chết và sống lại của Chúa Cứu Thế Giê-xu. Vì vậy, việc nghiêm túc tìm hiểu bối cảnh lịch sử của Kinh Thánh thực chất là bày tỏ lòng tôn kính đối với cách thức Đức Chúa Trời đã chọn để bày tỏ chính Ngài.
Như tác giả thư Hê-bơ-rơ khẳng định: “Đức Chúa Trời ngày xưa đã phán dạy tổ phụ chúng ta nhiều lần nhiều cách…; rốt lại, trong những ngày này, Ngài phán dạy chúng ta bởi Con Ngài” (Hê-bơ-rơ 1:1-2). Lời phán ấy vang vọng trong thời gian và không gian cụ thể. Khi chúng ta dùng tất cả khả năng Chúa ban – bao gồm cả sự hiểu biết về lịch sử – để lắng nghe Lời Ngài cách trọn vẹn hơn, chúng ta đang thực sự vâng theo điều răn lớn: “Ngươi phải hết lòng, hết linh hồn, hết ý mà kính mến Chúa là Đức Chúa Trời ngươi” (Ma-thi-ơ 22:37).
Ước mong mỗi chúng ta, với lòng kính sợ và yêu mến, tiếp tục đào sâu vào Lời Hằng Sống, được trang bị không chỉ bằng đức tin thuần khiết mà còn bằng sự hiểu biết sáng suốt, để “mỗi người trong anh em đều được dạy dỗ từ nơi Đức Chúa Trời” (Giăng 6:45).