Thuyết Đệ Nhị I-sai-a
Trong thế giới nghiên cứu Kinh Thánh học thuật, có những giả thuyết đã định hình cách nhiều người đọc và hiểu Lời Chúa. Một trong những giả thuyết gây tranh cãi và có ảnh hưởng sâu rộng nhất liên quan đến sách Tiên tri Ê-sai, một cuốn sách được ví như “Thánh Kinh thu nhỏ” vì sự phong phú và chiều sâu thần học về Đấng Mê-si. Bài viết này sẽ đi sâu tìm hiểu “Thuyết Đệ Nhị Ê-sai-a” (Deutero-Isaiah), phân tích các lập luận học thuật, đối chiếu với quan điểm truyền thống dựa trên niềm tin vào sự mặc khải và thống nhất của Kinh Thánh, và rút ra những bài học thiết thực cho đời sống đức tin của Cơ Đốc nhân ngày nay.
Sách Ê-sai, sách đầu tiên trong nhóm các Tiên tri Lớn, là một kiệt tác văn chương và thần học. Truyền thống Do Thái giáo và Cơ Đốc giáo trong nhiều thế kỷ đều nhất trí gán sách này cho Tiên tri Ê-sai, con trai A-mốt, người đã nhận lãnh sứ điệp từ Đức Chúa Trời “trong năm vua Ô-xia băng” (Ê-sai 1:1) và tiếp tục chức vụ qua đời các vua đời Giót-am, A-cha, và Ê-xê-chia. Tuy nhiên, từ thế kỷ 18, các học giả theo trường phái phê bình lịch sử (Historical-Criticism) bắt đầu đặt câu hỏi về tính thống nhất của tác giả. Họ đề xuất rằng sách Ê-sai không phải do một người viết vào thế kỷ 8 TCN, mà là tác phẩm của ít nhất hai, thậm chí ba tác giả khác nhau, được biên soạn qua nhiều thời kỳ. “Thuyết Đệ Nhị Ê-sai-a” là nòng cốt của giả thuyết này.
Những người ủng hộ thuyết này đưa ra hàng loạt lập luận dựa trên sự khác biệt về văn phong, thần học, và đặc biệt là bối cảnh lịch sử được phản ánh trong sách.
1. Sự Chuyển Đổi Bối Cảnh Lịch Sử (Ê-sai 1-39 vs. 40-66):
Phần đầu sách Ê-sai (chương 1-39) rõ ràng phản ánh bối cảnh của vương quốc Giu-đa thế kỷ 8 TCN, với các mối đe dọa từ A-si-ri (Ê-sai 10:5, 36-37). Tuy nhiên, bắt đầu từ chương 40, bối cảnh dường như đã thay đổi hoàn toàn. Dân sự không còn ở trong xứ mà đang bị lưu đày ở Ba-by-lôn. Đức Giê-hô-va không còn cảnh cáo về sự phán xét sắp đến, mà an ủi rằng sự phán xét ấy đã hoàn tất.
“Hãy yên ủi, hãy yên ủi dân ta, Đức Chúa Trời các ngươi phán. Hãy nói cho Giê-ru-sa-lem biết rằng sự tranh chiến nó đã xong rồi; tội lỗi nó đã được tha.” (Ê-sai 40:1-2, Kinh Thánh TT1925).
Tên vua Ba-by-lôn, Si-ru (Cyrus), thậm chí còn được nhắc đến trực tiếp như người được xức dầu để giải phóng dân sự (Ê-sai 44:28; 45:1). Điều này khiến nhiều học giả kết luận rằng phần này phải được viết trong hoặc sau thời kỳ lưu đày (thế kỷ 6 TCN), tức là khoảng 150-200 năm sau thời Tiên tri Ê-sai. Tác giả phần này được gọi là “Đệ Nhị Ê-sai-a” (Deutero-Isaiah), một tiên tri vô danh sống giữa vòng những người bị lưu đày.
2. Sự Khác Biệt Về Ngôn Ngữ và Chủ Đề Thần Học:
Các nhà phê bình chỉ ra sự khác biệt về từ vựng và chủ đề. Phần đầu (1-39) nhấn mạnh sự thánh khiết của Đức Chúa Trời (Ê-sai 6:3), sự phán xét các nước, và hình ảnh Vua Đấng Mê-si (Ê-sai 9:6-7; 11:1-10). Phần sau (40-66) lại nổi bật với các chủ đề: Đức Chúa Trời là Đấng Tạo Hóa duy nhất (phản biện lại thuyết thần hai nguyên của Ba-by-lôn), “Tôi Tớ Chịu Khổ” (Ê-sai 52:13-53:12), và sự cứu chuộc mới như một cuộc Xuất Ê-díp-tô lần thứ hai (Ê-sai 43:16-21).
Trái ngược với quan điểm phê bình, các học giả tin cậy Kinh Thánh (Evangelical scholars) bảo vệ quan điểm về tính thống nhất và tác giả duy nhất của sách Ê-sai. Họ đưa ra những phản biện mạnh mẽ:
1. Bản Chất Của Lời Tiên Tri:
Lập luận cốt lõi nhất: nếu Đức Chúa Trời là Đấng biết trước mọi sự và có thể mặc khải cho các tiên tri của Ngài, thì việc Tiên tri Ê-sai nói tiên tri một cách chi tiết và chính xác về những sự kiện xảy ra 200 năm sau là hoàn toàn có thể. Điều này không chứng minh có nhiều tác giả, mà chứng minh quyền năng siêu nhiên của Đức Chúa Trời. Gọi tên Si-ru hàng thế kỷ trước khi ông ta ra đời không phải là bằng chứng về tác giả muộn, mà là bằng chứng hùng hồn về sự mặc khải thần thượng (Xem Ê-sai 41:21-23, nơi Đức Chúa Trời thách thức các thần tượng nói trước về tương lai).
2. Bằng Chứng Ngoài Kinh Thánh:
Cuộn sách Ê-sai tìm thấy trong các Cuộn Sách Biển Chết (Dead Sea Scrolls), có niên đại từ thế kỷ 2 TCN, là một bản sao liền mạch không có bất kỳ dấu hiệu ngắt quãng nào giữa chương 39 và 40. Điều này cho thấy cộng đồng Do Thái cổ đã xem toàn bộ sách là một tác phẩm thống nhất.
3. Sự Thống Nhất Về Chủ Đề và Từ Ngữ:
Nhiều học giả chỉ ra rằng các chủ đề then chốt như “Đấng Thánh của Y-sơ-ra-ên” (xuất hiện 25 lần trong cả sách), sự cứu rỗi, sự phán xét và sự vinh hiển tương lai của Si-ôn xuyên suốt toàn bộ sách. Sự khác biệt về giọng điệu được giải thích là do sự thay đổi trong sứ điệp của Đức Chúa Trời: từ cảnh cáo phán xét (trước lưu đày) sang hứa ban sự phục hồi (sau lưu đày). Ngay cả trong phần đầu, Ê-sai đã loan báo về sự an ủi và sự giải cứu cuối cùng (e.g., Ê-sai 11; 35).
4. Chứng Cớ Tân Ước:
Tân Ước liên tục trích dẫn từ cả hai phần của sách Ê-sai và quy gán cho Tiên tri Ê-sai. Chúa Giê-xu đã đọc Ê-sai 61:1-2 trong nhà hội (Lu-ca 4:17-21) và xác nhận lời tiên tri đó “đang được ứng nghiệm”. Phi-e-rơ trích dẫn Ê-sai 53:9 và gán cho “đấng tiên tri Ê-sai” (I Phi-e-rơ 2:22). Giăng trích dẫn Ê-sai 6:10 và 53:1 trong cùng một phân đoạn và gán cho “Ê-sai” (Giăng 12:38-41). Điều này cho thấy các trước giả Tân Ước, dưới sự cảm thúc của Đức Thánh Linh, công nhận Ê-sai là tác giả duy nhất.
Đây là đỉnh cao thần học của sách Ê-sai, và cũng là nơi cuộc tranh luận thể hiện rõ nhất hệ quả thần học. Thuyết Đệ Nhị Ê-sai-a cho rằng “Tôi Tớ” này có thể là dân Y-sơ-ra-ên tập thể, hoặc một tiên tri vô danh nào đó trong thời lưu đày. Tuy nhiên, cách giải nghĩa này gặp nhiều khó khăn khi đối chiếu với bản văn.
Bản văn tiếng Hê-bơ-rơ mô tả một cá nhân vô tội, chịu đau khổ thay cho tội lỗi của dân chúng, và sau đó được tôn cao.
“Người đã vì tội lỗi dân ta mà bị thương,... Đức Giê-hô-va đã làm cho tội lỗi của hết thảy chúng ta đều chất trên người... người đã bị đời đoán phạt,... nhưng người chẳng hề mở miệng ra.” (Ê-sai 53:5-7, chọn lọc).
Sự mô tả này vượt xa kinh nghiệm của bất kỳ cá nhân hay tập thể nào trong thời lưu đày. Tân Ước xác nhận rõ ràng đây là lời tiên tri về Chúa Giê-xu Christ (Công vụ 8:30-35; I Phi-e-rơ 2:22-25). Việc Tiên tri Ê-sai, sống vào thế kỷ 8 TCN, có thể viết ra một bức tranh chính xác đến kinh ngạc về sự chết chuộc tội của Đấng Mê-si 700 năm trước khi nó xảy ra, là một dấu chỉ mạnh mẽ về nguồn gốc thần thượng của lời tiên tri và tính thống nhất của sách. Niềm tin vào một tác giả duy nhất (Ê-sai) củng cố mạnh mẽ đức tin vào Đấng Christ là trung tâm của toàn bộ Kinh Thánh.
Việc nghiên cứu một giả thuyết học thuật không chỉ để tranh luận, mà còn để rút ra những bài học sống động cho đức tin.
1. Tin Cậy Vào Sự Mặc Khải Siêu Nhiên Của Lời Chúa:
Cuộc tranh luận về Ê-sai đặt chúng ta trước một lựa chọn căn bản: chúng ta tin Kinh Thánh là Lời được Đức Chúa Trời mặc khải, hay chỉ là một tác phẩm văn chương tôn giáo thuần túy của con người? Khi đối diện với những học thuyết phê bình, Cơ Đốc nhân được nhắc nhở đặt nền tảng đức tin mình trên chính Lời của Đấng Tạo Hóa, Đấng có thể vượt qua mọi giới hạn thời gian để phán với con dân Ngài. “Cả Kinh Thánh đều là bởi Đức Chúa Trời soi dẫn” (II Ti-mô-thê 3:16).
2. Ngợi Khen Sự Thành Tín Và Chủ Quyền Của Đức Chúa Trời:
Dù bạn nghiêng về quan điểm nào, sách Ê-sai vẽ nên một bức tranh hùng vĩ về Đức Chúa Trời là Đấng hoàn toàn làm chủ lịch sử. Từ việc dùng A-si-ri làm roi để sửa phạt, đến việc xức dầu cho Si-ru để phục hồi, Ngài là Đấng “từ đầu đã rao sự cuối cùng, và từ thuở xưa những sự chưa làm; phán rằng: Mưu của ta sẽ lập, ta sẽ làm ra mọi sự ta đẹp lòng” (Ê-sai 46:10). Điều này an ủi chúng ta trong mọi hoàn cảnh hỗn loạn của thế giới và cuộc đời cá nhân.
3. Thấy Được Chúa Giê-xu Là Trung Tâm Của Toàn Bộ Kinh Thánh:
Sách Ê-sai là minh chứng rõ ràng nhất trong Cựu Ước về “sợi chỉ đỏ” của sự cứu chuộc xuyên suốt Kinh Thánh, hướng về Chúa Giê-xu. Từ lời hứa về Đấng Em-ma-nu-ên (Ê-sai 7:14), Đấng Chăn hiền lành cai trị (Ê-sai 40:11), cho đến cao điểm là Tôi Tớ Chịu Khổ (Ê-sai 53), tất cả đều tìm được sự ứng nghiệm trọn vẹn nơi Con Đức Chúa Trời. Nghiên cứu sách Ê-sai thúc đẩy chúng ta tìm kiếm và tôn cao Chúa Cứu Thế trong mọi phần của Lời Chúa.
4. Sẵn Sàng Học Hỏi Nhưng Vững Vàng Trong Đức Tin:
Cơ Đốc nhân không nên sợ hãi hoặc né tránh các học thuyết phê bình. Thay vào đó, chúng ta nên “hãy thử cho biết những sự ban cho thiêng liêng là lành” (I Tê-sa-lô-ni-ca 5:21). Chúng ta có thể tìm hiểu chúng với tinh thần cầu thị, nhưng luôn dùng chính Kinh Thánh, được Đức Thánh Linh dẫn dắt, làm thước đo cuối cùng. Đức tin của chúng ta không dựa trên sự chấp nhận của học giả, mà dựa trên mối liên hệ sống động với Đấng Christ, là chủ đề và sự ứng nghiệm của mọi lời tiên tri.
Thuyết Đệ Nhị Ê-sai-a, dù là một công cụ phân tích có ảnh hưởng trong giới học thuật, vẫn chỉ là một giả thuyết của con người. Khi đối diện với nó, chúng ta thấy rõ hơn thách thức và vẻ đẹp của niềm tin vào một Kinh Thánh được mặc khải siêu nhiên. Sách Ê-sai, dù được viết bởi một hay nhiều tác giả dưới sự cảm thúc của Đức Thánh Linh, vẫn tiếp tục là nguồn an ủi, cảnh tỉnh, và hướng dẫn quý báu cho Hội Thánh. Nó giới thiệu cho chúng ta một Đức Chúa Trời thánh khiết đòi hỏi sự phán xét, nhưng cũng là Đức Chúa Trời yêu thương đã cung ứng Con Ngài làm Con Chiên chuộc tội. Ước gì mỗi chúng ta, khi đọc sách tiên tri vĩ đại này, không chỉ dừng lại ở những tranh luận học thuật, mà còn được dẫn đến chân thành thờ phượng và tin cậy nơi Chúa Giê-xu Christ, Đấng mà Ê-sai đã thấy và đã nói về Ngài (Giăng 12:41).