Eusebius thành Caesarea là ai?

Eusebius thành Caesarea (khoảng 260–339/340 SCN) là một trong những nhân vật có ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử Hội Thánh đầu tiên. Ông được tôn vinh là “Cha đẻ của Lịch sử Giáo hội” nhờ bộ sách Lịch sử Giáo hội (Historia Ecclesiastica), ghi lại các sự kiện từ thời Chúa Giê-xu cho đến thời ông. Eusebius không chỉ là sử gia mà còn là giám mục, học giả Kinh Thánh, nhà biện giáo và cố vấn cho hoàng đế Constantine. Cuộc đời và các tác phẩm của ông cung cấp một cái nhìn sâu sắc về sự phát triển của Cơ Đốc giáo trong ba thế kỷ đầu tiên.

Tiểu sử và nền tảng giáo dục

Eusebius sinh ra tại Palestine, có lẽ ở Caesarea Maritima, vào khoảng năm 260 SCN. Ông được đào tạo bởi Pamphilus, một học giả Cơ Đốc nổi tiếng, người đã thành lập thư viện lớn tại Caesarea với bộ sưu tập đồ sộ các tác phẩm của Origen. Từ Pamphilus, Eusebius tiếp thu lòng yêu mến đối với công trình của Origen, một nhà thần học và bình giải Kinh Thánh vĩ đại. Chính tại thư viện này, Eusebius đã nghiên cứu sâu rộng và tích lũy kiến thức để viết nên những tác phẩm đồ sộ của mình.

Trong cuộc bách hại dưới thời hoàng đế Diocletian, Pamphilus bị bắt và tử đạo năm 310. Eusebius đã viết một tiểu sử về người thầy của mình (nay đã thất lạc). Bản thân Eusebius cũng từng bị giam giữ một thời gian ngắn nhưng sau đó được thả. Khoảng năm 314, ông được bầu làm giám mục của Caesarea, nơi ông phục vụ cho đến khi qua đời.

Các tác phẩm chính của Eusebius

1. Lịch sử Giáo hội (Historia Ecclesiastica)

Đây là tác phẩm nổi tiếng nhất của Eusebius, gồm mười quyển, hoàn thành vào khoảng năm 324–325. Bộ sách ghi lại lịch sử Hội Thánh từ thời Chúa Giê-xu và các sứ đồ cho đến thời Constantine, bao gồm các cuộc bách hại, sự phát triển của giáo lý, và danh sách các giám mục. Eusebius đã sử dụng nhiều nguồn tài liệu hiếm (nhiều tài liệu nay đã mất) nên công trình của ông trở thành nguồn thông tin quý giá cho hậu thế. Lịch sử Giáo hội cũng chứa đựng nhiều trích dẫn từ Tân Ước và các văn bản ngoại kinh, cho thấy sự trung thành của Eusebius với truyền thống tông đồ.

2. Biên niên sử (Chronicle)

Biên niên sử của Eusebius là một nỗ lực đồ sộ nhằm đồng bộ hóa lịch sử thế giới từ nguồn gốc cho đến thời ông. Tác phẩm gồm hai phần: phần đầu tóm tắt lịch sử các dân tộc, phần sau trình bày dưới dạng bảng biểu với các niên đại song song. Nó trở thành cơ sở cho nhiều biên niên sử sau này và được dịch sang Latinh bởi Jerome.

3. Chuẩn bị cho Tin Mừng (Praeparatio Evangelica) và Chứng minh Tin Mừng (Demonstratio Evangelica)

Hai bộ sách này tạo thành một công trình biện giáo đồ sộ. Chuẩn bị cho Tin Mừng gồm 15 quyển, bác bỏ các tôn giáo ngoại giáo và triết học Hy Lạp, đồng thời chứng minh tính ưu việt của Cơ Đốc giáo. Chứng minh Tin Mừng (20 quyển, chỉ còn 10 quyển) tập trung vào việc chứng minh Chúa Giê-xu là Đấng Mê-si được hứa trong Cựu Ước, trích dẫn hàng loạt lời tiên tri và ứng nghiệm.

Eusebius đã dùng các lời tiên tri Cựu Ước như Ê-sai 53, Thi thiên 22, Đa-ni-ên 9, v.v. để chứng minh rằng Chúa Giê-xu chính là Đấng Mê-si. Ví dụ, trong Demonstratio Evangelica, ông viết: “Những lời tiên tri về Đấng Christ rất rõ ràng và không thể chối cãi; chúng được ứng nghiệm một cách kỳ diệu nơi Chúa Giê-xu, từ nơi sinh cho đến sự chết và sự phục sinh của Ngài.”

4. Onomasticon

Đây là một từ điển địa lý Kinh Thánh, liệt kê các địa danh trong Kinh Thánh cùng vị trí và mô tả của chúng. Tác phẩm giúp ích cho việc nghiên cứu bối cảnh địa lý của Kinh Thánh và là nguồn tư liệu quý cho khảo cổ học.

5. Tiểu sử Constantine (Vita Constantini)

Sau khi hoàng đế Constantine qua đời, Eusebius viết tiểu sử ca ngợi ông, mô tả Constantine như một vị hoàng đế Cơ Đốc mẫu mực. Tác phẩm này cung cấp nhiều chi tiết về cuộc đời Constantine và quan hệ của ông với Hội Thánh, mặc dù có phần thiên vị.

Các tác phẩm khác

Eusebius còn viết nhiều sách bình giải Kinh Thánh, các bài giảng, thư từ, và một tác phẩm về ngày lễ Phục Sinh. Rất tiếc nhiều tác phẩm đã bị thất lạc.

Eusebius và Hội đồng Nicaea (325 SCN)

Eusebius đóng vai trò quan trọng tại Hội đồng Nicaea lần thứ nhất, do hoàng đế Constantine triệu tập để giải quyết cuộc tranh cãi về thần tính của Chúa Giê-xu do Arius khởi xướng. Eusebius có khuynh hướng thiên về thần học của Origen, nhấn mạnh sự phân cấp trong Ba Ngôi, và do đó ông đồng cảm phần nào với Arius (người dạy rằng Chúa Con được tạo ra và không đồng bản thể với Đức Chúa Cha). Tuy nhiên, Eusebius không cực đoan như Arius; ông tìm cách hòa giải.

Tại hội đồng, Eusebius đã trình bày tín điều của giáo hội Caesarea, vốn tương đối gần với Kinh Thánh nhưng thiếu tính khẳng định mạnh mẽ về bản thể của Chúa Con. Cuối cùng, hội đồng thông qua tín điều Nicaea với từ khóa homoousios (đồng bản thể) để khẳng định Chúa Con cùng một bản thể với Đức Chúa Cha. Eusebius ban đầu do dự nhưng sau đó ký vào tín điều, có lẽ vì sự thuyết phục của Constantine và mong muốn duy trì sự hiệp nhất. Sau này ông vẫn tiếp tục tranh luận về thuật ngữ homoousios, nhưng cuối cùng ông chấp nhận nó.

Dù có những nghi ngờ về chính thống của Eusebius, ông vẫn được kính trọng vì đóng góp to lớn cho Hội Thánh và không bị lên án chính thức. Thái độ của ông phản ánh sự phức tạp của thời kỳ mà thần học Ba Ngôi đang được định hình.

Mối quan hệ với Hoàng đế Constantine

Eusebius có mối quan hệ thân thiết với Constantine, thường xuyên trao đổi thư từ và tham gia các sự kiện triều đình. Ông đã diễn văn ca ngợi Constantine nhân dịp lễ kỷ niệm 30 năm trị vì của hoàng đế. Constantine cũng tôn trọng Eusebius như một học giả và cố vấn. Mối quan hệ này cho phép Eusebius tiếp cận nhiều tài liệu chính thức và có cái nhìn cận cảnh về sự thay đổi lớn của Hội Thánh từ bị bách hại trở thành được nhà nước bảo vệ.

Đóng góp thần học và Kinh Thánh

Eusebius đã để lại dấu ấn sâu đậm trong nhiều lĩnh vực:

• Lịch sử Giáo hội: Ông thiết lập phương pháp viết sử giáo hội dựa trên tài liệu, trích dẫn nguồn, và quan tâm đến tính liên tục tông đồ. Qua đó, ông cho thấy sự thành tín của Đức Chúa Trời trong việc bảo vệ Hội Thánh qua các thời kỳ bách hại.
• Biện giáo: Eusebius bảo vệ Cơ Đốc giáo trước những lời buộc tội của người Do Thái và người ngoại, sử dụng cả lý lịch sử lẫn lời tiên tri. Ông nhấn mạnh rằng Cơ Đốc giáo là sự hoàn thành của Do Thái giáo và là tôn giáo hợp lý duy nhất.
• Nghiên cứu Kinh Thánh: Là người kế thừa thư viện Origen, Eusebius tham gia vào việc sao chép và phổ biến các bản Kinh Thánh. Ông có công trong việc xác định các sách Tân Ước, mặc dù danh mục của ông hơi khác với ngày nay (ông nghi ngờ về thư Giacơ, 2 Phierơ, 2–3 Giăng, Giuđe và Khải Huyền).
• Địa lý Kinh Thánh: Với Onomasticon, ông cung cấp công cụ hữu ích cho việc hiểu bối cảnh Kinh Thánh.

Áp dụng thực tiễn cho Cơ Đốc nhân ngày nay

Cuộc đời và công việc của Eusebius mang lại nhiều bài học quý cho chúng ta:

1. Trung thành ghi chép và học hỏi lịch sử Hội Thánh: Eusebius nhắc nhở chúng ta rằng lịch sử Hội Thánh là một phần quan trọng của đức tin. Biết về những gì Đức Chúa Trời đã làm trong quá khứ củng cố niềm tin của chúng ta trong hiện tại. Hãy dành thời gian nghiên cứu lịch sử Hội Thánh, đọc về các anh hùng đức tin, và nhận thấy sự thành tín của Chúa qua mọi thế hệ.
2. Bảo vệ đức tin bằng lý lẽ và Kinh Thánh: Giống như Eusebius dùng lời tiên tri để chứng minh Chúa Giê-xu là Đấng Mê-si, chúng ta cũng cần trang bị để bênh vực đức tin (1 Phi-e-rơ 3:15). Hãy học Kinh Thánh sâu sắc, đặc biệt các lời tiên tri về Chúa Cứu Thế, để có thể chia sẻ với người hoài nghi.
3. Đam mê học thuật và sự khiêm nhường: Eusebius dành cả đời để nghiên cứu, viết lách và giảng dạy. Chúng ta cũng nên theo đuổi sự hiểu biết về Chúa và Lời Ngài với lòng nhiệt thành. Đồng thời, Eusebius cũng cho thấy sự khiêm nhường khi chấp nhận điều chỉnh quan điểm (như việc ông cuối cùng chấp nhận tín điều Nicaea). Điều đó nhắc nhở chúng ta phải khiêm tốn, sẵn sàng sửa sai dưới ánh sáng của Kinh Thánh.
4. Phục vụ với những ân tứ Chúa ban: Eusebius đã dùng ân tứ trí tuệ và khả năng văn chương để phục vụ Hội Thánh. Mỗi chúng ta cũng có ân tứ khác nhau, hãy sử dụng chúng để gây dựng thân thể Đấng Christ (Rô-ma 12:6-8).
5. Cảnh giác trước sự thỏa hiệp: Mặc dù Eusebius là người vĩ đại, ông đôi khi bị chỉ trích vì quá gần gũi với quyền lực thế tục (Constantine) và có khuynh hướng thần học không hoàn toàn chính thống. Điều này cảnh báo chúng ta phải luôn đặt Chúa và Lời Ngài lên trên mọi liên minh chính trị hay triết học, và trung thành với chân lý Kinh Thánh.

Kết luận

Eusebius thành Caesarea là một cột mốc quan trọng trong lịch sử Cơ Đốc giáo. Ông đã bắc một nhịp cầu giữa thời đại các sứ đồ và thời đại của các giáo phụ sau này, bảo tồn kho tàng quý giá về truyền thống và lịch sử. Dù không phải hoàn hảo, Eusebius đã cống hiến hết mình cho việc mở mang vương quốc Đức Chúa Trời qua học thuật và lãnh đạo. Học hỏi từ ông, chúng ta được khích lệ để yêu mến Lời Chúa, trung thành với Hội Thánh, và sốt sắng bảo vệ đức tin đã truyền cho chúng ta.

“Hãy giữ lấy mẫu mực về những lời lành mạnh mà con đã nghe nơi anh, trong đức tin và trong tình yêu thương trong Đấng Christ Giê-xu. Hãy giữ gìn điều tốt đẹp đã giao phó cho con, bởi Đức Thánh Linh là Đấng ngự trong chúng ta.” (2 Ti-mô-thê 1:13-14).