Phê Bình Hình Thái
Trong hành trình nghiên cứu và thấu hiểu Kinh Thánh, đặc biệt là Tân Ước, Hội Thánh đã tiếp nhận và sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau. Một trong những phương pháp gây nhiều tranh luận nhưng cũng không kém phần quan trọng để hiểu về quá trình hình thành các sách Phúc Âm chính là Phê Bình Hình Thái (Form Criticism). Bài viết này sẽ khảo sát chuyên sâu về phương pháp này từ góc độ của một nhà nghiên cứu Tin Lành, với niềm tin vững chắc vào sự soi dẫn của Đức Thánh Linh trên Lời Hằng Sống.
Phê Bình Hình Thái (tiếng Đức: Formgeschichte; tiếng Anh: Form Criticism) là một phương pháp phân tích Kinh Thánh, chủ yếu áp dụng cho các sách Phúc Âm, nhằm mục đích xác định các đơn vị truyền thống riêng lẻ (các "hình thái" văn học) trước khi chúng được biên soạn thành văn bản, và tái thiết lập bối cảnh trong đời sống (Sitz im Leben) của cộng đồng đã lưu truyền và sử dụng những đơn vị đó.
Phương pháp này phát triển mạnh mẽ vào đầu thế kỷ 20, với các học giả tiên phong như Karl Ludwig Schmidt, Martin Dibelius, và Rudolf Bultmann. Họ cho rằng các câu chuyện và lời giảng dạy về Chúa Giê-xu đã được lưu truyền bằng truyền khẩu trong nhiều thập kỷ trước khi được ghi chép lại. Trong quá trình truyền miệng đó, các tài liệu đã tự nhiên đóng vào những "khuôn mẫu" (forms) hoặc thể loại văn học nhất định (như câu chuyện phép lạ, truyện tranh luận, dụ ngôn, lời tuyên bố...), phục vụ cho nhu cầu giảng dạy, tranh luận và thờ phượng của Hội Thánh ban đầu.
Các nhà phê bình hình thái thường phân loại các phân đoạn trong Phúc Âm thành những hình thái chính sau, kèm theo mục đích của cộng đồng:
1. Paradigm (Khuôn Mẫu/Miêu Tả Ngắn): Là những câu chuyện ngắn gọn, súc tích, thường kết thúc bằng một lời tuyên bố quan trọng của Chúa Giê-xu, phù hợp cho việc giảng dạy và tranh luận.
Ví dụ: Câu chuyện về người bại được tha tội và chữa lành (Mác 2:1-12). Câu chuyện ngắn, tập trung vào cuộc tranh luận về quyền tha tội và kết thúc bằng lời tuyên bố quyền năng của Chúa Giê-xu: "Vả, để cho các ngươi biết Con người ở thế gian có quyền tha tội" (Mác 2:10). Hình thái này có thể được Hội Thánh đầu tiên sử dụng để khẳng định thẩm quyền thiên thượng của Đấng Christ.
2. Tale/Anecdote (Câu Chuyện/Truyện Kể): Là những mô tả chi tiết, sinh động về một phép lạ, nhấn mạnh vào hành động và sự kinh ngạc.
Ví dụ: Phép lạ chữa lành người bị quỷ ám ở Ghê-ra-sa (Mác 5:1-20). Câu chuyện có đầy đủ chi tiết về địa điểm, đối thoại, diễn biến kịch tính và kết cục. Hình thái này củng cố đức tin về quyền năng của Chúa Giê-xu trên ma quỷ và thiên nhiên.
3. Legend (Truyền Thuyết): Là những câu chuyện nhấn mạnh đức tính đạo đức hoặc sự thánh thiện của một nhân vật.
Ví dụ: Câu chuyện Chúa Giê-xu lúc mười hai tuổi trong đền thờ (Lu-ca 2:41-52). Câu chuyện này cho thấy sự khôn ngoan và mối liên hệ đặc biệt với Cha Thiên Thượng từ thuở nhỏ của Ngài.
4. Exalted Sayings (Lời Tuyên Bố Cao Trọng): Là những câu nói trang trọng, đầy uy quyền, thường bắt đầu bằng "Ta là" (Egō eimi trong tiếng Hy Lạp).
Ví dụ: "Ta là sự sáng của thế gian" (Giăng 8:12), "Ta là đường đi, lẽ thật, và sự sống" (Giăng 14:6). Những lời này khẳng định căn tính và sứ mệnh thần thượng của Chúa Giê-xu.
5. Parable (Dụ Ngôn): Là những câu chuyện ngắn bằng ẩn dụ, dùng hình ảnh đời thường để truyền đạt lẽ thật thuộc linh.
Ví dụ: Dụ ngôn người gieo giống (Ma-thi-ơ 13:1-23). Hình thái này được chính Chúa Giê-xu sử dụng để giảng dạy, và Hội Thánh đầu tiên tiếp tục dùng nó để giải thích về các loại đáp ứng khác nhau với Phúc Âm.
Là những Cơ Đốc nhân tin vào Kinh Thánh là Lời được Đức Chúa Trời soi dẫn (II Ti-mô-thê 3:16), chúng ta cần tiếp cận Phê Bình Hình Thái với sự khôn ngoan và phân biệt.
Ưu Điểm & Giá Trị Có Thể Tham Khảo:
- Giúp đánh giá cao bối cảnh sống động của Hội Thánh đầu tiên: Nó nhắc nhở chúng ta rằng Phúc Âm không phải là một văn bản chết, mà là sứ điệp sống động được rao truyền, giảng dạy và bảo vệ trong cộng đồng đức tin. Điều này phù hợp với tinh thần Công vụ 2:42: "Vả, những người ấy bền lòng giữ lời dạy của các sứ đồ, sự thông công của anh em, lễ bẻ bánh, và sự cầu nguyện".
- Nhấn mạnh tính trung tâm của lời giảng (kerygma): Nó cho thấy Hội Thánh đầu tiên luôn tập trung vào việc công bố về sự chết, sự sống lại và sự cứu rỗi trong Chúa Cứu Thế Giê-xu. Mỗi hình thái đều phục vụ cho sứ điệp cốt lõi này.
- Giúp hiểu cấu trúc văn học: Nhận diện các hình thái giúp chúng ta hiểu rõ hơn về ý định của tác giả Phúc Âm khi sắp xếp các tài liệu lại với nhau.
Nguy Cơ và Điểm Cần Cảnh Giác:
- Chủ nghĩa hoài nghi cực đoan: Một số người theo trường phái này (như Bultmann) đã đi đến kết luận rằng rất ít tài liệu trong Phúc Âm là lịch sử, mà chủ yếu là sản phẩm của niềm tin Hội Thánh sau này. Điều này trực tiếp phủ nhận tính lịch sử và tính xác thực của Phúc Âm, mâu thuẫn với lời chứng của chính các sứ đồ là nhân chứng tận mắt (II Phi-e-rơ 1:16; I Giăng 1:1-3).
- Coi nhẹ sự soi dẫn của Đức Thánh Linh: Phương pháp này thường chỉ tập trung vào quá trình nhân loại mà bỏ qua yếu tố siêu nhiên: Đức Thánh Linh đã hành động để bảo tồn, định hình và soi dẫn cho Hội Thánh trong việc lưu truyền và ghi chép Lời Chúa (Giăng 14:26; 16:13).
- Tách rời Chúa Giê-xu lịch sử với Đấng Christ của đức tin: Đây là hậu quả nguy hiểm nhất, tạo ra một sự chia cắt giả tạo. Kinh Thánh khẳng định Chúa Giê-xu của lịch sử chính là Đấng Christ, Con Đức Chúa Trời mà chúng ta tin thờ (Rô-ma 1:3-4).
Dù không chấp nhận những kết luận hoài nghi cực đoan, người nghiên cứu Kinh Thánh Tin Lành vẫn có thể rút ra những bài học thực tiễn từ những quan sát của Phê Bình Hình Thái:
1. Đánh Giá Cao Sự Trung Thành của Hội Thánh Trong Việc Bảo Tồn Lời Chúa: Việc các sứ đồ và Hội Thánh đầu tiên cẩn thận truyền lại các lời giảng dạy và việc làm của Chúa Giê-xu qua các hình thái ổn định cho thấy lòng tôn kính tuyệt đối với nguyên bản và ý nghĩa. Điều này nhắc nhở chúng ta về trách nhiệm trong việc học hỏi, truyền đạt và sống theo Lời Chúa một cách trung thực, không thêm bớt (Phục truyền 4:2; Khải huyền 22:18-19).
2. Học Cách Giảng Dạy và Rao Truyền Phúc Âm Có Hiệu Quả: Các "hình thái" mà Hội Thánh đầu tiên sử dụng thực chất là những phương pháp truyền thông hiệu quả: dùng câu chuyện ngắn gọn để tranh luận, dùng phép lạ chi tiết để củng cố đức tin, dùng dụ ngôn để khai sáng. Chúng ta có thể học tập tinh thần này: trình bày Phúc Âm một cách sáng tạo, phù hợp với ngữ cảnh, nhưng luôn giữ trung tâm là Chúa Giê-xu Christ và chân lý bất biến.
3. Hiểu Biết Sâu Hơn về Các Thể Loại Văn Học Kinh Thánh: Việc nhận diện một phân đoạn là "dụ ngôn", "lời tuyên bố uy quyền" hay "câu chuyện tranh luận" giúp chúng ta giải kinh chính xác hơn. Ví dụ, chúng ta sẽ không giải nghĩa chi tiết của một dụ ngôn theo nghĩa đen một cách cứng nhắc, nhưng tìm ra lẽ thật thuộc linh mà nó muốn nhấn mạnh.
4. Tập Trung Vào "Sitz im Leben" Của Chính Chúng Ta – Bối Cảnh Sống Động Của Đức Tin: Nếu Hội Thánh đầu tiên có Sitz im Leben của họ, thì Hội Thánh hôm nay cũng vậy. Câu hỏi đặt ra là: Lời Chúa đang được rao giảng, dạy dỗ, tranh luận và sống ra như thế nào trong bối cảnh cụ thể của cộng đồng chúng ta? Làm sao để chân lý vĩnh cửu tiếp tục được trình bày một cách sống động và liên quan?
Phê Bình Hình Thái, như một công cụ nghiên cứu văn học, cung cấp một lăng kính để xem xét quá trình hình thành các sách Phúc Âm. Với tư cách là Cơ Đốc nhân Tin Lành, chúng ta có thể tiếp nhận những quan sát mang tính mô tả của nó – như sự đa dạng của các thể loại văn chương và tầm quan trọng của cộng đồng đức tin trong việc lưu truyền Lời Chúa. Tuy nhiên, chúng ta phải kiên quyết từ chối những giả định hoài nghi và kết luận phủ nhận tính lịch sử và thẩm quyền của Kinh Thánh.
Cuối cùng, đức tin của chúng ta không đặt nền trên sự phỏng đoán của các phương pháp phê bình, mà trên Lời thành văn đáng tin cậy, được Đức Thánh Linh soi dẫn, và trên Chính Chúa Cứu Thế Giê-xu – Ngôi Lời đã trở nên xác thịt (Giăng 1:14). Mọi nghiên cứu, bao gồm cả Phê Bình Hình Thái, phải dẫn chúng ta đến gần hơn với Ngài, để "ngày càng thêm lên sự hiểu biết Đức Chúa Trời" (Cô-lô-se 1:10), và trung tín truyền rao Phúc Âm cứu rỗi cho thế hệ mình.
"Lời Chúa là chân thật, Các công việc Ngài đều thành tín" (Thi Thiên 33:4).