Sách 3 và 4 Macabê là gì?

Trong hành trình tìm hiểu Lời Chúa, nhiều tín hữu có thể bắt gặp các tham chiếu đến những sách có tên "Macabê" ngoài hai sách quen thuộc trong Kinh Thánh Công Giáo. Đối với cộng đồng Tin Lành, đây là một chủ đề cần được làm sáng tỏ dựa trên nền tảng Kinh Thánh và nguyên tắc Sola Scriptura (Chỉ duy Kinh Thánh). Bài viết này sẽ nghiên cứu chuyên sâu về nguồn gốc, nội dung, và vị trí của các sách 3 và 4 Macabê dưới lăng kính của thần học Tin Lành.

Trước khi đi vào chi tiết về sách 3 và 4 Macabê, chúng ta cần hiểu bối cảnh chung. Tên "Macabê" bắt nguồn từ biệt danh của Giu-đa, con trai Ma-tha-thi-a, có nghĩa là "cái búa". Đây là tên gọi chung cho một gia đình lãnh đạo cuộc khởi nghĩa của người Do Thái chống lại sự đàn áp và ép buộc văn hóa-Hy Lạp hóa của vương quốc Seleucid dưới thời vua Antiochus IV Epiphanes (khoảng 167-160 TCN).

• Sách 1 & 2 Macabê: Là hai sách lịch sử quan trọng, được Giáo hội Công giáo La Mã và Chính thống giáo Đông phương xếp vào bộ sách Deuterocanonical (Thứ kinh điển). Sách 1 Macabê được viết bằng tiếng Hê-bơ-rơ (bản gốc thất lạc, còn bản Hy Lạp) và ghi chép lịch sử khách quan. Sách 2 Macabê là bản tóm tắt một tác phẩm lớn hơn, thiên về thần học và nhấn mạnh sự tử đạo, sự sống lại và lời cầu nguyện cho người chết.
• Sách 3 & 4 Macabê: Hoàn toàn không thuộc nhóm sách lịch sử Macabê. Chúng là những tác phẩm văn học Do Thái thời kỳ Đền Thờ Thứ Hai, được viết bằng tiếng Hy Lạp, và không được bất kỳ giáo hội lớn nào công nhận là kinh điển. Chúng được lưu giữ trong một số bản chép tay của Bản Bảy Mươi (Septuagint - LXX) như là phần phụ lục.

Sách 3 Macabê thực chất là một câu chuyện hư cấu mang tính giáo huấn, đặt trong bối cảnh thời Ptolemy IV Philopator (222-205 TCN), tức là trước cả thời kỳ Macabê. Nội dung chính kể về việc nhà vua này, sau khi thắng trận Raphia, muốn vào nơi Chí Thánh của Đền Thờ Giê-ru-sa-lem. Khi bị ngăn cản, ông nổi giận và ra lệnh bách hại người Do Thái ở Alexandria, Ai Cập, bằng cách bắt họ phải đăng ký và ép buộc thờ phượng thần Dionysus. Những ai từ chối sẽ bị xử tử. Một cốt truyện kịch tính được xây dựng khi người Do Thái bị dồn vào trường đua và để cho 500 con voi say giết hại. Tuy nhiên, qua lời cầu nguyện khẩn thiết của thầy tế lễ Ê-lê-a-sa (không phải nhân vật trong sách Macabê), Đức Chúa Trời đã can thiệp: các thiên sứ hiện ra, khiến voi quay lại chà đạp quân lính của nhà vua. Cuối cùng, nhà vua hối cải, tha cho người Do Thái và thậm chí cung cấp lương thực cho họ ăn mừng.

Phân tích & Giá trị:
Sách này không có giá trị lịch sử nhưng là một tác phẩm văn học nhằm khích lệ đức tin trong cảnh ngộ bị bách hại. Nó nhấn mạnh các chủ đề:

• Quyền năng cứu giúp của Đức Chúa Trời: Chúa giải cứu dân Ngài một cách siêu nhiên.
• Hiệu quả của sự cầu nguyện: Lời cầu nguyện tập thể và cá nhân dẫn đến sự can thiệp của thiên đàng.
• Sự trung tín trong thử thách: Dân Chúa kiên quyết không thờ thần tượng.

Tuy nhiên, cần so sánh với giáo lý Kinh Thánh: Sự cứu giúp của Đức Chúa Trời không phải lúc nào cũng mang tính thể chất tức thời như trong câu chuyện này. Trong Tân Ước, các sứ đồ thường bị bắt bớ và tử đạo (Công vụ 12:2 - Gia-cơ bị chém; 2 Cô-rinh-tô 11:23-28 - những khổ nạn của Phao-lô). Lời hứa của Chúa là sự hiện diện, ân điển đủ cho chúng ta (2 Cô-rinh-tô 12:9) và sự giải cứu sau cùng trong sự sống lại.

"Chúa phán rằng: Ân điển ta đủ cho ngươi rồi, vì sức mạnh của ta nên trọn vẹn trong sự yếu đuối. Vậy, tôi sẽ rất vui lòng khoe mình về sự yếu đuối tôi, hầu cho sức mạnh của Đấng Christ ở trong tôi." (2 Cô-rinh-tô 12:9)

Sách 4 Macabê là một luận văn triết học-tôn giáo, được viết dưới dạng một bài diễn văn (diatribe). Tác giả cố gắng chứng minh một luận điểm: "Lý trí sùng đạo là bậc chủ tể của các tình cảm". Sách lấy câu chuyện tử đạo của một ông già (thầy tế lễ Ê-lê-a-sa) và một bà mẹ với bảy người con trai từ 2 Macabê chương 6-7 làm minh họa chính. Tác giả phân tích cách mà lý trí (logismos - λογισμός), được hướng dẫn bởi luật pháp thánh, có thể chế ngự các đam mê (pathē - πάθη) như sợ hãi, đau đớn, và ham muốn.

Phân tích & Giá trị:
Sách này phản ánh sự giao thoa giữa đức tin Do Thái giáo và triết học Khắc Kỷ (Stoicism) Hy Lạp. Nó có giá trị trong việc:

• Suy tư về ý nghĩa của sự hy sinh và tử đạo: Cái chết trung tín được trình bày như một chiến thắng của đức tin.
• Nhấn mạnh sự tự chủ thuộc linh: Đây là chủ đề được Tân Ước đồng ý, mặc dù nền tảng là ân điển và quyền năng của Đức Thánh Linh, không phải "lý trí" theo nghĩa triết học thuần túy (Ga-la-ti 5:22-23 - trái Thánh Linh bao gồm sự tiết độ).

Điểm khác biệt then chốt với Tin Lành: Sách 4 Macabê đưa ra quan niệm về "cái chết đền tội" (hilastērion - ἱλαστήριον) của các vị tử đạo. Nó gợi ý rằng máu của những người tử vì đạo có thể tẩy sạch tội lỗi cho cả dân tộc. Điều này trực tiếp mâu thuẫn với giáo lý cốt lõi của Tin Lành về sự cứu chuộc duy nhất và trọn vẹn qua huyết của Đức Chúa Giê-xu Christ.

"Vì nhờ huyết Ngài mà chúng ta được cứu chuộc, được tha tội, theo sự dư dật của ân điển Ngài." (Ê-phê-sô 1:7)
"...không phải bởi máu của dê đực, của bò con, nhưng bởi chính huyết mình, Ngài vào nơi thánh một lần thì đủ, và đã được sự cứu chuộc đời đời." (Hê-bơ-rơ 9:12)

Giáo lý Tin Lành khẳng định: Chỉ có một Đấng Trung Bảo, một của lễ chuộc tội duy nhất có hiệu lực đời đời (1 Ti-mô-thê 2:5; Hê-bơ-rơ 10:10-14). Sự hy sinh của các thánh tử đạo là bằng chứng quý báu của đức tin, nhưng không có giá trị đền tội thay thế.

Hội Thánh Tin Lành tuân theo nguyên tắc kinh điển (canon) của Do Thái giáo và Hội Thánh ban đầu. Các sách được công nhận vào quy điển Cựu Ước phải đáp ứng các tiêu chí nghiêm ngặt:

1. Được viết bởi hoặc dưới thẩm quyền của một tiên tri được công nhận.
2. Được cộng đồng dân Chúa chấp nhận và sử dụng trong sự thờ phượng từ lâu đời.
3. Nội dung hoàn toàn phù hợp và nhất quán với phần Kinh Thánh đã được xác lập.
4. Được chính Chúa Giê-xu và các sứ đồ trích dẫn như là "Kinh Thánh".

Cả 3 và 4 Macabê đều không đáp ứng các tiêu chí này. Chúng không được trích dẫn trong Tân Ước. Quan trọng hơn, chính Chúa Giê-xu đã xác nhận quy điển Do Thái thời Ngài, gồm ba phần: Luật pháp, Tiên tri và Thi Thư (Lu-ca 24:44), tương ứng với 39 sách Cựu Ước của Tin Lành ngày nay. Các sách Macabê, viết về sự kiện sau thời tiên tri Ma-la-chi, không nằm trong quy điển đó.

"Ngài phán rằng: Khi ta còn ở với các ngươi, ta từng bảo các ngươi rằng mọi sự đã chép về ta trong luật pháp Môi-se, các sách tiên tri, cùng các thi thiên đều phải được ứng nghiệm." (Lu-ca 24:44)

Dù không xem 3 và 4 Macabê là Lời Đức Chúa Trời được linh cảm, chúng ta vẫn có thể rút ra một số bài học thực tiễn từ những câu chuyện và tư tưởng này, với điều kiện luôn lọc qua lăng kính của Kinh Thánh đã được mặc khải trọn vẹn.

1. Kiên Định Trong Đức Tin Giữa Thế Gian Thù Nghịch:
Cả hai sách đều mô tả một thế giới thù địch với niềm tin thuần khiết. Điều này nhắc nhở chúng ta về lời cảnh báo của sứ đồ Phi-e-rơ: "Hỡi kẻ rất yêu dấu, vì anh em đang bị lửa thử thách, chớ lấy làm lạ như mình gặp một việc khác thường" (1 Phi-e-rơ 4:12). Chúng ta được kêu gọi sống thánh khiết và làm chứng dù bị chống đối.

2. Sức Mạnh Của Sự Cầu Nguyện Tập Thể:
Sách 3 Macabê mô tả cả cộng đồng cùng cầu nguyện cách sốt sắng. Điều này phù hợp với nguyên tắc Kinh Thánh: "Vì nơi nào có hai ba người nhân danh ta nhóm nhau lại, thì ta ở giữa họ" (Ma-thi-ơ 18:20). Sự hiệp một trong lời cầu nguyện là một quyền năng lớn.

3. Rèn Luyện Sự Tự Chủ Thuộc Linh:
Chủ đề "lý trí chế ngự đam mê" trong sách 4 Macabê, dù thiên về triết lý, có thể hướng chúng ta đến mạng lệnh Tân Ước: "Vậy, hãy phó thác thân thể mình cho Đức Chúa Trời như là đồ sống và thánh, Ngài sẽ vui lòng nhận lấy; ấy là sự thờ phượng phải lẽ của anh em" (Rô-ma 12:1). Sự tự chủ (egkrateia - ἐγκράτεια) là một phần của trái Thánh Linh (Ga-la-ti 5:23), đạt được không bởi ý chí con người mà bởi sự đổ đầy và vâng phục Đức Thánh Linh.

4. Tập Trung Vào Sự Cứu Chuộc Duy Nơi Christ:
Quan điểm sai lầm về "sự đền tội thay" của các vị tử đạo trong sách 4 Macabê là một hồi chuông cảnh tỉnh. Nó nhắc chúng ta trân quý và giữ vững giáo lý về ân điển. Không một sự đau khổ nào, dù anh dũng đến đâu, có thể thêm vào giá trị vô hạn của sự chết thay của Chiên Con Đức Chúa Trời. Mọi sự vinh hiển phải quy về Đấng Christ.

"Vì ấy là nhờ ân điển, bởi đức tin, mà anh em được cứu, điều đó không phải đến từ anh em, bèn là sự ban cho của Đức Chúa Trời. Ấy chẳng phải bởi việc làm đâu, hầu cho không ai khoe mình." (Ê-phê-sô 2:8-9)

Sách 3 và 4 Macabê là những tác phẩm văn học tôn giáo có giá trị lịch sử và văn hóa, phản ánh cuộc đấu tranh và tư tưởng của người Do Thái trong thời kỳ Đền Thờ Thứ Hai. Tuy nhiên, dựa trên các nguyên tắc kinh điển được Chúa Giê-xu và các sứ đồ công nhận, cộng đồng Tin Lành không xếp chúng vào quy điển Kinh Thánh. Là những người nghiên cứu Lời Chúa, chúng ta có thể đọc chúng như những tư liệu tham khảo để hiểu bối cảnh lịch sử, nhưng phải luôn đối chiếu mọi giáo lý với Kinh Thánh đã được linh cảm - nơi mặc khải trọn vẹn và đầy đủ về Đức Chúa Trời và kế hoạch cứu rỗi của Ngài qua Chúa Cứu Thế Giê-xu. Sự hiểu biết này củng cố lòng tin cậy của chúng ta nơi sự đầy trọn và thẩm quyền tối thượng của Kinh Thánh, là "ngọn đèn cho chân tôi, Ánh sáng cho đường lối tôi" (Thi thiên 119:105).