Thần Học Phủ Định (Via Negativa)
Trong hành trình tìm kiếm và nhận biết Đức Chúa Trời, con người thường có khuynh hướng muốn định nghĩa, mô tả, và hệ thống hóa Ngài bằng những khái niệm, ngôn từ và kinh nghiệm hữu hạn của mình. Tuy nhiên, Kinh Thánh liên tục đối chiếu sự vĩ đại, thánh khiết và siêu việt của Đấng Tạo Hóa với sự nhỏ bé, tội lỗi và giới hạn của thọ tạo. Từ đó nảy sinh một phương pháp tiếp cận thần học quan trọng, thường được gọi là Thần học phủ định (Via Negativa hay Apophatic Theology). Bài nghiên cứu này sẽ khám phá khái niệm này dưới ánh sáng của Kinh Thánh, phân tích nền tảng Kinh điển, và rút ra những ứng dụng thiết thực cho đời sống đức tin Cơ Đốc.
Thần học phủ định là phương pháp tiếp cận bản tính của Đức Chúa Trời chủ yếu thông qua sự phủ nhận. Thay vì cố gắng mô tả Đức Chúa Trời là gì một cách tích cực (Thần học khẳng định - Via Positiva), thần học phủ định nhấn mạnh việc chúng ta có thể biết Ngài bằng cách nhận ra những gì Ngài không phải là. Phương pháp này xuất phát từ sự thừa nhận rằng Đức Chúa Trời vượt xa mọi sự hiểu biết, khái niệm và ngôn ngữ của con người. Ngài siêu việt (transcendent) hoàn toàn so với thọ tạo.
Nền tảng Kinh Thánh cho lập trường này rất rõ ràng. Khi Đức Chúa Trời mặc khải danh Ngài cho Môi-se tại bụi gai cháy, Ngài phán: "TA LÀ ĐẤNG TỰ HỮU HẰNG HỮU" (Xuất Ê-díp-tô Ký 3:14). Trong tiếng Hê-bơ-rơ, cụm từ "Ehyeh Asher Ehyeh" (היה אשר היה) mang ý nghĩa sâu xa về sự tự-hữu, tự-tại, và không thể định nghĩa trọn vẹn bằng bất kỳ danh xưng hạn hẹp nào của con người. Ngài là nguồn gốc của mọi sự tồn tại, không lệ thuộc vào bất cứ điều gì ngoài chính Ngài.
Tiên tri Ê-sai cũng tôn cao sự siêu việt không thể sánh được của Đức Chúa Trời:
“Đức Giê-hô-va phán: Ý tưởng ta chẳng phải ý tưởng các ngươi, đường lối các ngươi chẳng phải đường lối ta. Vì các từng trời cao hơn đất bao nhiêu, thì đường lối ta cao hơn đường lối các ngươi, ý tưởng ta cao hơn ý tưởng các ngươi bấy nhiêu.”
(Ê-sai 55:8-9). Sự so sánh giữa "từng trời" và "đất" cho thấy một khoảng cách vô cùng không thể lấp đầy bằng tư duy thuần túy của con người.
Kinh Thánh không trình bày một hệ thống "thần học phủ định" có chủ đích, nhưng tràn ngập những phát biểu theo lối phủ định để mô tả bản tính Đức Chúa Trời, nhằm phá vỡ mọi khuôn mẫu thần tượng hóa của con người.
1. Sự Vô Hình và Phi Vật Chất: Kinh Thánh khẳng định rõ ràng Đức Chúa Trời là Thần (Giăng 4:24). Sứ đồ Phao-lô gọi Ngài là “Vua của mọi vua, Chúa của mọi chúa, một mình Ngài có sự không hề chết, ở nơi sự sáng không thể đến gần được, chẳng người nào từng thấy Ngài, cũng chẳng ai thấy được” (1 Ti-mô-thê 6:15-16). Ở đây, chúng ta thấy một loạt các phủ định: "không hề chết" (bất tử, phủ định sự chết), "không thể đến gần được" (phủ định khả năng tiếp cận trọn vẹn), "chẳng ai thấy được" (phủ định tính hữu hình).
2. Sự Bất Biến và Vĩnh Cửu: Đức Chúa Trời không giống như thọ tạo vốn biến đổi và tạm bợ. Thi thiên 102:26-27 tương phản sự chóng tàn của trời đất với sự vĩnh hằng của Đức Chúa Trời: “Trời đất sẽ hư đi, nhưng Chúa còn mãi mãi... Chúa vẫn y nguyên, các năm của Chúa không cùng.” Trong Tân Ước, Gia-cơ cũng viết: “nơi Ngài chẳng có một sự thay đổi, cũng chẳng có một bóng của sự biến cải nào” (Gia-cơ 1:17). Ngài phủ định mọi sự thay đổi và biến thiên.
3. Sự Không Thể Hiểu Thấu: Sự khôn ngoan và đường lối Ngài vượt quá sự dò xét của loài người. Sứ đồ Phao-lô thốt lên trong sự thán phục: “Ôi! Sâu nhiệm thay là sự giàu có, khôn ngoan và thông biết của Đức Chúa Trời! Sự phán xét của Ngài nào ai thấu được, đường nẻo của Ngài nào ai hiểu được!” (Rô-ma 11:33). Từ “anexichniastoi” (ἀνεξιχνίαστοι) trong tiếng Hy Lạp có nghĩa là "không thể dò tra" hoặc "không thể truy tìm ra nguồn cội". Đây là một sự phủ định trực tiếp về khả năng hiểu thấu toàn bộ ý định của Đức Chúa Trời.
Thần học phủ định không nhằm mục đích đưa chúng ta vào sự huyền bí mù mờ hay thờ ơ với việc tìm biết Chúa. Trái lại, nó có những mục đích thuộc linh sâu sắc:
1. Chống Lại Sự Thần Tượng Hóa: Bản tính con người sa ngã có khuynh hướng tạo ra một "Đức Chúa Trời" trong khuôn khổ tư tưởng, nhu cầu và sự hiểu biết hạn hẹp của mình. Thần học phủ định như một lời cảnh tỉnh, phá vỡ mọi hình tượng bằng tâm trí mà chúng ta dựng nên về Ngài. Nó nhắc nhở rằng Đức Chúa Trời chân thật luôn lớn hơn, thánh khiết hơn và khác biệt hơn bất kỳ ý niệm nào của chúng ta. Điều răn thứ hai cấm làm tượng chạm cũng hàm ý cấm việc tạo ra những "hình tượng thần học" cứng nhắc, hạn hẹp về Ngài (Xuất Ê-díp-tô Ký 20:4-5).
2. Nuôi Dưỡng Sự Kính Sợ Thánh Khiết và Thờ Phượng Đích Thực: Khi chúng ta nhận ra rằng mình đang đứng trước một Đấng hoàn toàn Khác, hoàn toàn Thánh Khiết và không thể nắm bắt trọn vẹn, tấm lòng tự nhiên sẽ tràn ngập sự kính sợ thánh khiết. Sứ đồ Giăng khi thấy khải tượng về Con Người trên đảo Bát-mô đã “ngã xuống chân Ngài như chết” (Khải Huyền 1:17). Sự nhận biết về khoảng cách vô cùng giữa thánh và tục, giữa Đấng Tạo Hóa và thọ tạo, là nền tảng cho sự thờ phượng chân thật. Chúng ta thờ phượng không phải vì đã "hiểu hết" về Ngài, mà vì Ngài xứng đáng, bất chấp sự không-thể-hiểu-hết của chúng ta.
3. Bảo Vệ Sự Mặc Khải Tối Cao Nơi Chúa Giê-xu Christ: Điểm nhấn quan trọng nhất trong thần học Tin Lành là Thần học phủ định không dẫn đến sự hoài nghi hay thần bí mơ hồ. Trái lại, nó dọn đường và làm nổi bật sự mặc khải tích cực, tối cao và dứt khoát của Đức Chúa Trời trong Ngôi Lời nhập thể – Chúa Giê-xu Christ. Vì Đức Chúa Trời không thể bị định hình bởi tâm trí con người, nên Ngài đã tự nguyện bày tỏ chính mình trong một Con Người lịch sử. Phao-lô gọi Chúa Giê-xu là “hình ảnh của Đức Chúa Trời không thấy được” (Cô-lô-se 1:15). Tác giả Hê-bơ-rơ tuyên bố: “Con là sự chói sáng của sự vinh hiển Đức Chúa Trời và hình bóng của bản thể Ngài” (Hê-bơ-rơ 1:3). Từ Hy Lạp “charaktēr” (χαρακτήρ) có nghĩa là dấu ấn chính xác, bản sao hoàn hảo. Nơi Đức Chúa Giê-xu, sự "không thấy được" và "không thể định nghĩa" của Đức Chúa Trời đã trở nên hữu hình, có thể tiếp cận và hiểu được. Thần học phủ định tìm thấy đáp án và sự viên mãn của nó trong Thần học khẳng định của Phúc Âm.
Hiểu biết về Thần học phủ định không chỉ là lý thuyết, nhưng có thể biến đổi cách chúng ta sống đức tin mỗi ngày.
1. Thái Độ Khi Cầu Nguyện và Nghiên Cứu Lời Chúa: Chúng ta nên đến với Chúa với tấm lòng khiêm nhường và mở rộng, nhận biết rằng Ngài luôn cao hơn những lời cầu nguyện và sự hiểu biết của chúng ta. Thay vì đòi Chúa phải đáp ứng theo khuôn mẫu và thời gian của mình, chúng ta học tín thác vào sự khôn ngoan không thể dò lường của Ngài (Ê-sai 55:8-9). Khi đọc Kinh Thánh, chúng ta cần thường xuyên thưa với Chúa: “Xin mở mắt con để thấy sự lạ lùng trong luật pháp của Ngài” (Thi thiên 119:18), thừa nhận rằng chúng ta cần sự mặc khải và soi sáng của Thánh Linh để hiểu phần nào lẽ thật vô hạn của Ngài.
2. Cách Chúng Ta Truyền Đạt Về Chúa Cho Người Khác: Khi làm chứng, chúng ta cần tránh thái độ "tôi biết hết về Chúa". Thay vào đó, chúng ta có thể chia sẻ về sự cao cả, thánh khiết và tình yêu của Ngài như đã được bày tỏ trong Chúa Giê-xu, đồng thời khiêm tốn thừa nhận rằng Ngài còn vĩ đại hơn điều chúng ta có thể diễn tả. Điều này tạo ra không gian cho sự kính sợ và tò mò thuộc linh nơi người nghe.
3. Đối Diện Với Những Nghịch Cảnh Và Những Điều Không Thể Hiểu: Trong những lúc đau khổ, thất vọng hoặc khi đối diện với những biến cố dường như vô lý, thần học phủ định nhắc nhở chúng ta rằng đường lối Đức Chúa Trời không phải là đường lối của chúng ta. Thay vì oán trách Ngài hoặc cố gắng "buộc" Ngài phải giải thích, chúng ta có thể học theo gương Gióp – sau khi chất vấn, cuối cùng đã nhận ra giới hạn của mình và phó thác vào Đấng Toàn Năng, Đấng mà công việc Ngài “quá sức cao cả” và “kỳ diệu” đến nỗi ông không thể “hiểu thấu” (Gióp 42:3). Sự tin cậy trong thinh lặng và phó thác đôi khi là phản ứng đức tin sâu sắc nhất.
4. Nuôi Dưỡng Đời Sống Thờ Phượng Cá Nhân Và Tập Thể: Sự thờ phượng của chúng ta sẽ trở nên phong phú hơn khi không chỉ tập trung vào những gì Chúa làm cho chúng ta (ơn phúc, sự đáp lời), mà còn tôn cao chính Bản Thể Ngài – Đấng Tự Hữu Hằng Hữu, Thánh Khiết, Không Thay Đổi và Không Thể Hiểu Thấu. Những bài thánh ca cổ điển như “Thánh! Thánh! Thánh!” hay “Đấng Tạo Hóa Tôi” thấm nhuần tinh thần này.
Trong khi thần học phủ định rất hữu ích, cần phải tránh hai thái cực sai lầm:
- Rơi vào thuyết bất khả tri (Agnosticism): Không nên dùng sự siêu việt của Đức Chúa Trời như cái cớ để nói rằng chúng ta không thể biết gì về Ngài cả. Kinh Thánh khẳng định rằng Đức Chúa Trời “đã được tỏ ra” (Rô-ma 1:19) và đã bày tỏ chính mình cách trọn vẹn trong Con Ngài (Hê-bơ-rơ 1:1-2). Thần học phủ định bổ sung cho, chứ không phủ nhận, thần học khẳng định dựa trên sự mặc khải.
- Trở nên lãnh đạm về giáo lý: Việc nhấn mạnh sự huyền nhiệm không có nghĩa là mọi giáo lý đều tương đối hay không quan trọng. Chúa Giê-xu chính là Lẽ Thật nhập thể (Giăng 14:6), và Ngài ban cho chúng ta Lời của Ngài là tiêu chuẩn chân lý (Giăng 17:17). Chúng ta vẫn phải tranh chiến vì đức tin và nắm giữ các lẽ thật căn bản (Giu-đe 1:3), dù với tinh thần khiêm nhường nhận biết rằng sự hiểu biết của chúng ta hiện nay “chẳng qua là ngắm trong gương, cách mập mờ” (1 Cô-rinh-tô 13:12).
Thần học phủ định, được hiểu dưới ánh sáng của toàn bộ Kinh Thánh, là một công cụ quý giá giúp chúng ta giữ vững sự cân bằng trong đời sống tin kính. Nó giữ cho chúng ta khiêm nhường trước sự cao cả của Đức Chúa Trời, khao khát được biết Ngài nhiều hơn, và đặt toàn bộ hy vọng vào sự mặc khải duy nhất, đầy đủ và cứu rỗi nơi Chúa Cứu Thế Giê-xu. Cuối cùng, mục đích của mọi thần học không phải là xây dựng một hệ thống triết học hoàn hảo, mà là dẫn dắt chúng ta đến sự thờ phượng, vâng phục và yêu mến Đức Chúa Trời chân thật, Đấng đã vì yêu thương mà vén lên bức màn huyền nhiệm, để qua Đức Chúa Giê-xu Christ, chúng ta có thể gọi Ngài là “Cha” (Ga-la-ti 4:6).