Diocletian có ảnh hưởng thế nào đến lịch sử Cơ Đốc giáo?

Lịch sử Hội Thánh là một bức tranh phức tạp, được vẽ nên bởi cả những giai đoạn hòa bình lẫn những cơn bão bách hại. Trong số các hoàng đế La Mã, Diocletian (trị vì 284-305 SCN) đã khắc tên mình vào lịch sử Cơ Đốc giáo với cuộc bách hại toàn diện, có hệ thống và tàn bạo nhất. Từ góc nhìn của một nhà nghiên cứu Kinh Thánh Tin Lành, chúng ta không chỉ xem xét các sự kiện lịch sử, mà còn tìm kiếm sự soi dẫn từ Lời Chúa để hiểu về bản chất của sự chịu khổ, sự trung tín của Hội Thánh, và cách Đức Chúa Trời tiếp tục bảo tồn và phát triển dân sự Ngài ngay giữa ngọn lửa thử thách. Bài nghiên cứu này sẽ khám phá sâu sắc về Diocletian, chính sách của ông, và những hệ quả lâu dài đối với đức tin Cơ Đốc, luôn đặt Chúa Giê-xu Christ làm trung tâm của mọi suy ngẫm.

Diocletian lên ngôi vào thời điểm Đế chế La Mã suy yếu, hỗn loạn. Ông đã thiết lập chế độ Tứ đầu chế (Tetrarchy) để ổn định và củng cố đế quốc. Một phần quan trọng trong kế hoạch phục hưng của ông là phục hồi các nghi lễ và tôn giáo La Mã truyền thống, trong đó có việc tôn thờ hoàng đế như một vị thần. Đối với Diocletian, sự thống nhất tôn giáo là nền tảng cho sự thống nhất chính trị.

Trong khi đó, Hội Thánh Cơ Đốc, sau giai đoạn tương đối yên bình ngắn ngủi, đã phát triển mạnh mẽ. Sự phát triển này bị xem là mối đe dọa cho trật tự xã hội và tôn giáo mà Diocletian đang cố gắng gây dựng. Cơ Đốc nhân tuyên xưng chỉ có một Chúa, là Đức Chúa Trời, và một Chúa Cứu Thế, là Giê-xu Christ (1 Cô-rinh-tô 8:6). Lời tuyên bố của Sứ đồ Phi-e-rơ trước các nhà cầm quyền Do Thái vang vọng qua mọi thời đại: "Chúng ta thảy đều phải vâng lời Đức Chúa Trời hơn là vâng lời người ta" (Công vụ 5:29). Chính lời tuyên xưng "Giê-xu là Chúa" (Κύριος Ἰησοῦς, *Kyrios Iēsous*) đã trực tiếp thách thức danh hiệu "Chúa" (Κύριος, *Kyrios*) mà các hoàng đế La Mã tự xưng. Sự trung thành tối cao này của Cơ Đốc nhân là nguyên nhân căn bản dẫn đến mọi cuộc bách hại.

Năm 303 SCN, Diocletian ban hành một loạt sắc lệnh với mục tiêu tiêu diệt Cơ Đốc giáo trên toàn đế quốc. Cuộc bách hại này được ghi nhận là có mức độ tàn khốc và toàn diện chưa từng có:

• Sắc lệnh thứ nhất (24/2/303): Phá hủy nhà thờ, đốt kinh thánh, tịch thu tài sản, tước bỏ mọi đặc quyền và chức vụ công của Cơ Đốc nhân.
• Các sắc lệnh tiếp theo: Bắt giam hàng loạt giáo sĩ; yêu cầu mọi Cơ Đốc nhân phải dâng tế cho các thần La Mã, nếu từ chối sẽ bị tra tấn và xử tử.

Hình phạt dành cho các mục sư, trưởng lão đặc biệt nặng nề, vì họ được xem là những người cầm đầu. Điều này làm chúng ta nhớ đến lời cảnh báo của Chúa Giê-xu: "Họ sẽ nộp các ngươi trong các nhà hội, các ngươi sẽ bị giải đến trước mặt quan tổng đốc và các vua, vì cớ ta để làm chứng trước mặt họ" (Mác 13:9). Kinh Thánh bị đốt, nhưng Lời Chúa là hạt giống sống và linh nghiệm (Hê-bơ-rơ 4:12; 1 Phi-e-rơ 1:23) không thể bị thiêu hủy. Sự kiện này ứng nghiệm lời tiên tri về sự chống đối Lời Chúa, nhưng cũng khẳng định sự bất diệt của Lời ấy.

Cuộc bách hại của Diocletian đã tạo ra một cuộc khủng hoảng lớn trong lòng Hội Thánh, dẫn đến sự phân chia giữa:

• Những người Tử đạo (μάρτυς, martys - chứng nhân) và Tuyên xưng đức tin (Confessores): Những người kiên quyết giữ vững đức tin, sẵn sàng chịu tù đày, tra tấn và chết. Họ là hiện thân của lời dạy: "Chớ sợ kẻ giết thân thể mà không giết được linh hồn; nhưng thà sợ Đấng làm cho mất được linh hồn và thân thể trong địa ngục" (Ma-thi-ơ 10:28).
• Những người Bỏ Đạo (Lapsi): Những người vì sợ hãi mà chối bỏ đức tin, dâng tế cho thần tượng hoặc giao nộp Kinh Thánh. Sự kiện này đặt ra câu hỏi thần học sâu sắc về sự ăn năn và sự tha thứ, dẫn đến những tranh luận gay gắt sau khi cuộc bách hại chấm dứt.

Sự phân rẽ này nhắc nhở chúng ta về lời cảnh báo của Chúa Giê-xu về hạt giống gieo trên đất đá: "Khi gặp sự cực khổ, sự bắt bớ vì cớ đạo, thì liền vấp phạm" (Ma-thi-ơ 13:21). Nó cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng đức tin trên nền tảng vững chắc là Đấng Christ (1 Cô-rinh-tô 3:11) để có thể đứng vững trong ngày thử thách.

Nghịch lý thay, cuộc bách hại khủng khiếp nhất lại dọn đường cho bước ngoặt vĩ đại nhất.

1. Tinh Luyện Đức Tin và Củng Cố Thần Học: Khủng hoảng tạo ra cơ hội. Các cuộc tranh luận về thẩm quyền Kinh Thánh, bản chất của Hội Thánh, sự tha tội và sự hiệp một đã được đào sâu. Nhu cầu xác định đâu là sách nào thực sự được linh cảm (canon) trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết khi Kinh Thánh bị đe dọa tiêu hủy.
2. Một Hội Thánh Được Tinh Lọc: Giống như vàng được thử lửa (1 Phi-e-rơ 1:7), Hội Thánh bước ra từ cuộc bách hại với một đức tin được tinh luyện. Những Cơ Đốc nhân nửa vời đã bị lộ ra. Sự hy sinh của các vị tử đạo trở thành "hạt giống của Hội Thánh" (Semen est sanguis Christianorum - Tertullian). Lời chứng bằng máu của họ có sức mạnh thu hút và cảm động lòng người hơn bất kỳ bài giảng nào.
3. Dọn Đường cho Sắc Lệnh Milan (313): Sự thất bại về mặt chính trị của chế độ Tứ đầu chế sau khi Diocletian thoái vị đã tạo ra một bối cảnh mới. Constantinus I, nhận thấy sự kiên cường và ảnh hưởng ngày càng lớn của Cơ Đốc giáo, đã ban hành Sắc lệnh Milan, chấm dứt bách hại và công nhận quyền tự do tôn giáo. Điều này không phải là chiến thắng của quyền lực trần gian, mà là minh chứng cho chân lý: "Hỡi đầy tớ người lành và trung tín kia, được lắm; ngươi đã trung tín trong ít việc, ta sẽ lập ngươi trên nhiều việc; hãy đến hưởng sự vui mừng của chúa ngươi" (Ma-thi-ơ 25:21). Sự trung tín trong cơn thử thách nhỏ (bách hại) đã mở ra cánh cửa cho trách nhiệm lớn hơn (ảnh hưởng công khai).

Lịch sử không chỉ để nhớ, mà để rút ra bài học cho đời sống đức tin hôm nay.

1. Xác Định Lòng Trung Thành Tối Cao: Dù không bị ép dâng hương cho tượng hoàng đế, chúng ta hàng ngày vẫn đối diện với những "thần" khác đòi hỏn sự tôn thờ: chủ nghĩa vật chất, danh vọng, khoái lạc, chủ nghĩa dân tộc cực đoan. Câu hỏi then chốt vẫn là: "Ai thực sự là Chúa (Κύριος) của đời tôi?" Chúng ta được kêu gọi kiểm tra lòng mình mỗi ngày.

2. Chuẩn Bị Tâm Thế Cho Sự Chống Đối: Chúa Giê-xu đã cảnh báo rõ ràng: "Vì cớ danh ta, các ngươi sẽ bị mọi người ghen ghét" (Ma-thi-ơ 10:22). Sự chống đối có thể từ gia đình, xã hội, hoặc luật pháp. Việc nghiên cứu về các thánh đồ tử đạo thúc giục chúng ta xây dựng một đời sống cầu nguyện sâu nhiệm và hiểu biết Kinh Thánh vững vàng, để khi cơn bão đến, chúng ta đứng vững (Ê-phê-sô 6:13).

3. Sức Mạnh Của Lời Chứng Bằng Đời Sống và Sự Chịu Khổ: Đời sống kiên trinh và thái độ yêu thương, tha thứ ngay trong khổ đau của các thánh đồ đầu tiên là lời chứng mạnh mẽ nhất. 1 Phi-e-rơ 3:15-16 dạy: "Hãy tôn Đấng Christ, là Chúa, làm thánh trong lòng mình. Hãy thường thường sẵn sàng để trả lời mọi kẻ hỏi lẽ về sự trông cậy trong anh em, nhưng phải hiền hòa và kính sợ". Lời chứng đó có sức chinh phục.

4. Bài Học Về Sự Tha Thứ và Phục Hồi: Cuộc tranh luận về những người bỏ đạo (Lapsi) dạy chúng ta về sự cân bằng giữa sự thánh khiết của Hội Thánh và lòng thương xót vô hạn của Đức Chúa Trời. Nó nhắc nhở chúng ta rằng sự ăn năn thật (μετάνοια, metanoia - sự thay đổi tâm trí) phải được thể hiện bằng hành động và lòng khiêm nhường. Chúng ta cũng được kêu gọi có thái độ của Chúa Giê-xu đối với Phi-e-rơ sau khi ông chối Chúa: một cái nhìn yêu thương phục hồi (Lu-ca 22:61-62; Giăng 21:15-17).

Diocletian, với tất cả quyền lực của một hoàng đế La Mã, đã thất bại trong việc tiêu diệt Hội Thánh của Đấng Christ. Ông đã chết, trong khi Hội Thánh vẫn sống và phát triển. Điều này khẳng định một chân lý vĩnh cửu từ Kinh Thánh: "Còn Hội thánh của Đấng hằng sống, là trụ và nền của lẽ thật" (1 Ti-mô-thê 3:15). Cuộc bách hại của ông không phải là một chương bi thảm đơn thuần, mà là một phần trong kế hoạch tể trị nhiệm mầu của Đức Chúa Trời để tinh luyện, củng cố và cuối cùng đưa Hội Thánh của Ngài vào một vai trò mới trong lịch sử.

Là Cơ Đốc nhân Tin Lành ngày nay, chúng ta nhìn lại giai đoạn lịch sử này không với sự sợ hãi hay oán hận, mà với lòng biết ơn vì sự trung tín của Chúa. Ngài đã bảo tồn Hội Thánh Ngài. Bài học lớn nhất là: Dù các đế chế hùng mạnh nhất có trỗi dậy và sụp đổ, dù các cuộc bách hại có khốc liệt đến đâu, Hội Thánh được xây dựng trên nền tảng là chính Chúa Giê-xu Christ - "còn đá nầy, thì là Đấng Christ" (1 Cô-rinh-tô 3:11) - sẽ không hề bị quyền lực của sự chết thắng hơn (Ma-thi-ơ 16:18). Lịch sử của Hội Thánh là lịch sử của ân điển và sự chiến thắng của Đấng Christ, và chúng ta được mời gọi bước đi trong sự chiến thắng ấy với lòng trung tín và can đảm.