Kinh Thánh nói gì về cha mẹ độc đoán hay kiểm soát?

Trong hành trình làm cha mẹ Cơ Đốc, việc tìm kiếm sự cân bằng giữa thẩm quyền dạy dỗ theo Kinh Thánh và việc tôn trọng nhân cách, ý chí của con cái là một thách thức không nhỏ. Có một ranh giới mong manh giữa “dạy dỗ sửa trị” (Châm Ngôn 22:6) và sự “kiểm soát, độc đoán” có thể gây tổn thương. Bài nghiên cứu này sẽ đi sâu khảo sát Lời Chúa để tìm ra nguyên tắc thần học về thẩm quyền của cha mẹ, những cảnh báo về lạm dụng quyền hành, và con đường phục hồi, tự do trong Chúa Cứu Thế Giê-xu.

Trước khi bàn về sự độc đoán, chúng ta phải hiểu rõ thẩm quyền mà Đức Chúa Trời ủy thác cho cha mẹ. Kinh Thánh xác lập rõ ràng vị trí của cha mẹ trong gia đình.

1. Cha Mẹ Là Đại Diện Cho Thẩm Quyền Của Đức Chúa Trời: Điều răn thứ năm trong Mười Điều Răn truyền: "Hãy hiếu kính cha mẹ ngươi, hầu cho ngươi được sống lâu trên đất mà Giê-hô-va Đức Chúa Trời ngươi ban cho" (Xuất Ê-díp-tô Ký 20:12). Từ “hiếu kính” trong tiếng Hê-bơ-rơ là kabed (כָּבַד), mang nghĩa “làm cho nặng, tôn trọng, quý trọng”. Điều này không chỉ là vâng lời bề ngoài, mà là thái độ tôn trọng thẩm quyền được Chúa thiết lập. Sứ đồ Phao-lô nhắc lại điều này trong Tân Ước: "Hỡi kẻ làm con cái, hãy vâng phục cha mẹ mình trong Chúa, vì điều đó là phải lắm" (Ê-phê-sô 6:1). Thẩm quyền của cha mẹ không phải tuyệt đối, mà được đặt trong khuôn khổ “trong Chúa”, tức là phải phù hợp với chân lý và tình yêu của Đấng Christ.

2. Trách Nhiệm Dạy Dỗ Và Sửa Trị: Châm Ngôn khẳng định: "Hãy dạy cho trẻ thơ con đường nó phải theo; Dầu khi nó trở về già, cũng không hề lìa khỏi đó" (Châm Ngôn 22:6). Từ “dạy” (chanak חָנַךְ) có nghĩa gốc là “khai tâm, cung hiến, rèn luyện”. Đây là một quá trình định hướng, huấn luyện có chủ đích, không phải là sự kiểm soát cứng nhắc. Phao-lô căn dặn các bậc cha mẹ: "Hỡi những người làm cha, chớ chọc giận con cái mình, hãy dùng sự sửa phạt khuyên bảo của Chúa mà nuôi nấng chúng nó" (Ê-phê-sô 6:4).

Sự độc đoán (authoritarian) hay kiểm soát (controlling) xảy ra khi thẩm quyền được ban để dạy dỗ bị biến thành công cụ thống trị, áp chế tinh thần và ý chí của con cái, thường xuất phát từ sự sợ hãi, kiêu ngạo hoặc tổn thương chưa được chữa lành của chính cha mẹ.

1. Lời Cảnh Báo Rõ Ràng Trong Kinh Thánh:
Sứ đồ Phao-lô, trong cùng phân đoạn nói về bổn phận gia đình, đã đưa ra hai mệnh lệnh phủ định rất quan trọng:
- “Chớ chọc giận con cái mình” (Ê-phê-sô 6:4). Từ “chọc giận” trong nguyên ngữ Hy Lạp là parorgizete (παροργίζετε), ghép từ para (bên cạnh, vượt quá) và orgizō (giận dữ). Nó diễn tả việc khiến ai đó nổi giận một cách không cần thiết, thậm chí độc ác, bằng những đòi hỏi vô lý, sự bất công, hoặc thái độ cay nghiệt.
- “Hỡi các người làm cha, chớ hề chọc giận con cái mình, e chúng nó ngã lòng chăng” (Cô-lô-se 3:21). “Ngã lòng” là dịch từ athymeō (ἀθυμέω), có nghĩa “mất tinh thần, thất vọng, chán nản, không còn thiết sống”. Đây chính là hậu quả tâm lý nặng nề của sự độc đoán: đứa con mất đi động lực sống, cảm thấy bản thân vô giá trị, và luôn sống trong sợ hãi hoặc oán giận.

2. Những Biểu Hiện Của Sự Kiểm Soát Độc Đoán Qua Lăng Kính Kinh Thánh:
- Áp Đặt Ý Chí Thay Vì Dạy Dỗ Lẽ Thật: Thay vì “dùng sự sửa phạt khuyên bảo của Chúa” (Ê-phê-sô 6:4), cha mẹ độc đoán áp đặt ý muốn cá nhân, truyền thống hoặc nỗi sợ của mình lên con, mà không giải thích dựa trên nguyên tắc yêu thương và công bình của Đức Chúa Trời. Điều này trái với mạng lệnh “Hãy hết lòng tin cậy Đức Giê-hô-va, chớ nương cậy nơi sự thông sáng của con” (Châm Ngôn 3:5). Cha mẹ độc đoán thường “nương cậy nơi sự thông sáng của mình” để kiểm soát mọi chi tiết đời con.
- Tình Yêu Có Điều Kiện: Tình yêu và sự chấp nhận được đong đếm dựa trên sự vâng phục mù quáng và thành tích của con cái. Điều này đối nghịch hoàn toàn với ân điển (grace) – tình yêu nhưng không của Đức Chúa Trời dành cho chúng ta (Rô-ma 5:8). Nó tạo ra một “tôn giáo công đức” thu nhỏ trong gia đình.
- Khước Từ Sự Tự Chủ Hợp Lý Của Con: Khi con cái trưởng thành, Kinh Thánh ghi nhận mẫu mực “người nam sẽ lìa cha mẹ mà dính díu với vợ mình” (Sáng Thế Ký 2:24). Cha mẹ độc đoán thường vi phạm nguyên tắc “lìa” này bằng cách can thiệp thái quá, không cho phép con có không gian riêng tư, ý kiến riêng, hay quyết định riêng hợp lý.

Kinh Thánh không che giấu những câu chuyện thực tế về hậu quả của việc thiếu khôn ngoan trong cách dạy con, hoặc tinh thần độc đoán.

1. Vua Đa-vít Và Các Con: Mặc dù là người theo lòng Đức Chúa Trời, Đa-vít có lúc thất bại trong việc thi hành kỷ luật và công bình trong gia đình. Trước tội hiếp dâm của Am-nôn (con Đa-vít) với Ta-ma (em gái cùng cha khác mẹ), Kinh Thánh chép: "Vua Đa-vít hay được các điều đó, bèn lấy làm giận lắm" (2 Sa-mu-ên 13:21), nhưng không thấy ghi nhận hành động kỷ luật hay dạy dỗ nào. Sự thụ động và thiếu hành động công bình này (một dạng lạm dụng quyền bằng cách không thực thi) đã góp phần dẫn đến thảm kịch: Áp-sa-lôm (anh của Ta-ma) giết Am-nôn, rồi sau đó phản loạn chính cha mình. Sự thiếu dạy dỗ công minh có thể tạo ra môi trường độc hại.

2. Sự Nổi Loạn Như Một Phản Ứng Tự Nhiên: Châm Ngôn 22:15 cảnh báo: "Sự ngu dại vốn buộc vào lòng con trẻ; Song roi răn phạt sẽ làm cho sự ấy lìa xa nó". Tuy nhiên, “roi răn phạt” ở đây phải là công cụ của sự khôn ngoan và tình yêu, không phải của sự độc đoán và giận dữ. Khi sự sửa phạt trở thành sự đàn áp, nó có thể không loại bỏ sự ngu dại, mà thay vào đó, nuôi dưỡng sự phản loạn trong lòng (Cô-lô-se 3:21 - “ngã lòng”) hoặc một vẻ ngoài giả tạo, sống hai mặt để tránh né hình phạt.

Chúa Giê-xu Christ là khuôn mẫu tối cao cho mọi mối quan hệ, kể cả quan hệ cha mẹ - con cái. Ngài thể hiện một thẩm quyền hoàn toàn khác biệt.

1. Thẩm Quyền Phục Vụ, Không Phải Thống Trị: Chúa Giê-xu dạy: "Vì Con người đã đến không phải để người ta hầu việc mình, song để hầu việc người ta, và phó sự sống mình làm giá chuộc cho nhiều người" (Mác 10:45). Nguyên tắc “thẩm quyền để phục vụ” này phải là nền tảng cho mọi thẩm quyền của cha mẹ. Cha mẹ được ban quyền không phải để thỏa mãn cái tôi, mà để phục vụ cho sự phát triển lành mạnh và phước hạnh thuộc linh của con cái.

2. Tôn Trọng Ý Chí Tự Do: Chúa Giê-xu, dù là Đấng Tạo Hóa, vẫn tôn trọng ý chí tự do của con người. Ngài mời gọi: "Hãy đến cùng ta" (Ma-thi-ơ 11:28), chứ không cưỡng bách. Trong câu chuyện người con trai hoang đàng (Lu-ca 15:11-32), người cha để đứa con út tự do ra đi, dù biết trước hậu quả. Đây không phải sự thờ ơ, mà là sự tôn trọng ý chí và để cho hậu quả tự nhiên trở thành thầy dạy. Tình yêu của người cha ấy kiên nhẫn chờ đợi và sẵn sàng tha thứ.

3. Đặt Mối Quan Hệ Với Chúa Làm Trung Tâm: Chúa Giê-xu từng tuyên bố một nguyên tắc gây sốc trong văn hóa coi trọng gia tộc: "Kẻ nào yêu cha mẹ hơn ta thì không đáng cho ta; kẻ nào yêu con trai hay là con gái hơn ta thì cũng không đáng cho ta" (Ma-thi-ơ 10:37). Câu này không cổ vũ việc bất hiếu, nhưng đặt các mối quan hệ đúng vị trí. Khi tình yêu và lòng kính sợ Chúa là nền tảng, thì tình yêu cha mẹ dành cho con và con dành cho cha mẹ sẽ được thanh lọc khỏi tính sở hữu, kiểm soát và trở nên trong sạch, tự do hơn.

Cho Các Bậc Cha Mẹ:
1. Tự Kiểm Trong Chúa: Thường xuyên xét lòng mình trước Chúa: “Việc tôi làm/sắp nói có đang ‘chọc giận’ hoặc khiến con ‘ngã lòng’ không?” (Ê-phê-sô 6:4; Cô-lô-se 3:21). Cầu xin Chúa chỉ cho thấy những vết thương và nỗi sợ trong lòng mình có thể đang thúc đẩy hành vi kiểm soát.
2. Dạy Dỗ Bằng Chân Lý Và Ân Điển: Kết hợp giữa việc trình bày các tiêu chuẩn của Đức Chúa Trời (chân lý) và sự tha thứ, chấp nhận khi con thất bại (ân điển). Hãy nói: “Cha/mẹ yêu con bất kể điều gì, nhưng Chúa và cha/mẹ mong con sống theo đường lối Ngài vì đó là điều tốt nhất cho con.”
3. Trao Quyền Và Buông Bỏ Dần: Khi con trưởng thành, hãy chuyển từ vai trò “chỉ huy” sang “cố vấn” và “người cầu thay”. Tôn trọng những quyết định của con, đồng hành và cho phép con học từ hậu quả (trong phạm vi an toàn).

Cho Những Người Làm Con Đang Chịu Tổn Thương:
1. Phân Biệt Giữa Hiếu Kính Và Vâng Phục Mù Quáng: Hiếu kính (tôn trọng vị trí) là mệnh lệnh tuyệt đối. Nhưng sự vâng phục có giới hạn khi nó đòi hỏi bạn phải phạm tội với Chúa hoặc hủy hoại nhân cách mà Chúa tạo nên. Bạn có thể nói: “Con vẫn kính trọng cha mẹ là bậc sinh thành, nhưng con không thể làm điều này vì lương tâm con bảo con rằng nó trái với Lời Chúa.”
2. Tìm Sự Xác Nhận Nơi Chúa: Giá trị của bạn không đến từ sự chấp thuận của cha mẹ, mà từ việc bạn là con cái Đức Chúa Trời trong Đấng Christ (Giăng 1:12). Hãy để Lời Chúa xác nhận bạn: bạn được yêu, được tha thứ, và có mục đích.
3. Tha Thứ Và Thiết Lập Ranh Giới Lành Mạnh: Tha thứ (trong Chúa) là mệnh lệnh để bạn được tự do (Mác 11:25). Tha thứ không có nghĩa là bạn phải tiếp tục chịu đựng sự lạm dụng. Bạn có thể, với sự khôn ngoan và khiêm nhường, thiết lập những ranh giới (boundaries) cần thiết để bảo vệ sức khỏe tâm linh và tình cảm của mình (ví dụ: giới hạn về thời gian tiếp xúc, chủ đề trò chuyện).

Cho Hội Thánh:
Hội Thánh cần trở thành một cộng đồng chữa lành, nơi cung cấp môn đồ hóa thực tế về làm cha mẹ theo Kinh Thánh, và nơi những người trẻ bị tổn thương có thể tìm thấy những “người cha, người mẹ thuộc linh” (1 Cô-rinh-tô 4:15) phản chiếu tình yêu của Cha Thiên Thượng.

Cuối cùng, lời giải đáp trọn vẹn nhất cho vấn đề này nằm ở chính bản tính của Đức Chúa Trời. Ngài là Cha Toàn Thiện (Ma-thi-ơ 5:48). Ngài là Đấng “sửa phạt kẻ Ngài yêu, hễ ai mà Ngài nhận làm con, thì cho roi cho vọt” (Hê-bơ-rơ 12:6), nhưng sự sửa phạt ấy luôn vì ích lợi của chúng ta, “hầu cho chúng ta được dự phần trong sự thánh khiết Ngài” (Hê-bơ-rơ 12:10). Ngài kiên nhẫn, chậm giận, đầy lòng thương xót (Thi Thiên 103:13-14). Ngài ban cho chúng ta ý chí tự do, và tôn trọng quyết định của chúng ta, dù Ngài biết rõ hậu quả.

Lời kêu gọi cho mọi bậc cha mẹ là hãy ngày càng trở nên giống Cha Thiên Thượng hơn trong cách đối xử với con cái. Và lời an ủi cho những ai mang vết thương từ sự độc đoán là: Bạn có một Người Cha trên trời, Đấng không bao giờ lạm dụng bạn, không bao giờ bỏ rơi bạn (Hê-bơ-rơ 13:5), và Ngài hứa sẽ chữa lành những tấm lòng tan vỡ (Thi Thiên 147:3). Trong Đấng Christ, chúng ta học cách tha thứ, được chữa lành, và bước vào sự tự do đích thực – không phải tự do phóng túng, mà là tự do để yêu thương, vâng phục và phục vụ trong mối liên hệ lành mạnh, thánh khiết.