Pistis Sophia
Trong hành trình tìm hiểu về lịch sử Cơ Đốc giáo và các văn bản tôn giáo cổ, chúng ta thỉnh thoảng bắt gặp những tên gọi như Pistis Sophia. Đối với nhiều tín hữu Tin Lành, đây có thể là một thuật ngữ xa lạ, và đôi khi nó được một số nhóm tâm linh hoặc thần bí nhắc đến với sự huyền bí. Vậy, Pistis Sophia thực chất là gì? Là một nhà nghiên cứu Kinh Thánh Tin Lành, chúng ta cần xem xét nó dưới ánh sáng của Lời Đức Chúa Trời – Kinh Thánh – là tiêu chuẩn chân lý duy nhất và đầy đủ cho đức tin cùng sự thực hành (2 Ti-mô-thê 3:16-17). Bài viết này sẽ khảo cứu nguồn gốc, nội dung của văn bản Pistis Sophia và quan trọng hơn, đối chiếu nó với lẽ thật được mặc khải trong Kinh Thánh.
Pistis Sophia (tiếng Hy Lạp: Πίστις Σοφία, có thể tạm dịch là “Đức Tin-Khôn Ngoan” hoặc “Khôn Ngoan của Đức Tin”) là tên của một văn bản tôn giáo cổ thuộc thể loại ngụy kinh (apocrypha), và cụ thể hơn, nó là một tác phẩm then chốt của trường phái Gnosticism (Ngộ Đạo Giáo). Bản văn này được viết bằng tiếng Coptic (ngôn ngữ Ai Cập cổ sử dụng mẫu tự Hy Lạp), có niên đại ước tính khoảng thế kỷ thứ 3 sau Chúa, và được phát hiện trong bộ sưu tập Codex Askewianus.
Gnosticism là một phong trào tôn giáo-triết học phức tạp nở rộ trong vài thế kỷ đầu Công nguyên, cạnh tranh và đối nghịch với Cơ Đốc giáo chính thống. Giáo lý cốt lõi của Gnosticism dựa trên sự đối lập nhị nguyên giữa:
- Linh (Pneuma/πνεῦμα): Thế giới thuộc linh, tốt lành, thuộc về Đức Chúa Trời tối cao xa cách.
- Vật chất (Hyle/ὕλη): Thế giới vật chất, xấu xa, được tạo nên bởi một vị thần sáng tạo thấp kém (Demiurge), thường được đồng nhất với Đức Chúa Trời trong Cựu Ước.
Mục tiêu của người theo Gnostic là đạt được gnosis (γνῶσις) – không phải là sự hiểu biết tri thức thông thường, mà là một sự “giác ngộ” hay hiểu biết thuộc linh bí mật, giúp linh hồn thoát khỏi nhà tù vật chất để trở về với thế giới thần linh tối cao. Pistis Sophia chính là một giáo trình dạy về con đường đạt đến sự cứu rỗi thông qua gnosis này.
Văn bản Pistis Sophia được viết dưới dạng những cuộc đối thoại, trong đó Chúa Giê-xu Phục Sinh (được mô tả là một “Đấng Cứu Thế” Gnostic) giảng dạy cho các môn đồ – đặc biệt là Mary Magdalene – những bí ẩn thâm sâu về vũ trụ, các thế lực thần linh, và con đường giải thoát. Cốt truyện chính xoay quanh hành trình của nhân vật Pistis Sophia, một “Aeon” (Vĩnh Cử Thể) cư ngụ trong “Pleroma” (Vùng đầy trọn thần thánh), vì khát khao ánh sáng tối cao mà sa ngã xuống vùng hỗn độn vật chất, bị giam cầm và hành hạ bởi các thế lực xấu xa, cuối cùng được giải cứu bởi ánh sáng tối cao sau những lời cầu nguyện ăn năn.
Câu chuyện này là một ẩn dụ cho tình trạng của linh hồn con người. Một số giáo lý nổi bật trong văn bản bao gồm:
- Giáo lý về Đức Chúa Trời tối cao và Demiurge: Đức Chúa Trời chân thật là một Thực Thể xa cách, không thể biết được, không liên quan trực tiếp đến thế giới vật chất. Thế giới này do một Demiurge tạo ra – một vị thần thấp kém, thiếu hiểu biết, và đầy kiêu ngạo, thường được ám chỉ là Đức Giê-hô-va của Cựu Ước.
- Sự cứu rỗi nhờ “Gnosis” (Bí Tri): Cứu rỗi không đến nhờ đức tin đơn sơ vào sự chết chuộc tội của Chúa Giê-xu trên thập tự giá, mà nhờ sự hiểu biết bí mật (gnosis) về nguồn gốc thần thánh của mình, về cấu trúc của vũ trụ, và các mật mã, bí quyết để linh hồn vượt qua các tầng trời mà trở về.
- Vai trò của Chúa Giê-xu: Chúa Giê-xu trong Pistis Sophia không phải là Con Độc Sinh của Đức Chúa Trời nhập thể để chịu chết thay cho tội nhân. Ngài là một “Đấng Cứu Thế” mang đến gnosis, một hiện thân của ánh sáng tối cao đến để giải thoát những tia sáng thần linh bị mắc kẹt trong con người.
- Phân biệt giới tính và đề cao nữ tính: Văn bản thường đề cao Mary Magdalene như một môn đồ ưu tú, người hiểu biết sâu sắc hơn các sứ đồ nam. Điều này phản ánh khuynh hướng của một số nhóm Gnostic.
Khi đem những giáo lý của Pistis Sophia và Gnosticism soi rọi dưới ánh sáng của Kinh Thánh – Lời mặc khải đáng tin cậy và đầy trọn của Đức Chúa Trời – chúng ta thấy rõ những mâu thuẫn trầm trọng, thậm chí là báng bổ.
1. Bản Chất của Đức Chúa Trời và Công Cuộc Sáng Tạo:
Kinh Thánh dạy rõ ràng rằng Đức Chúa Trời là Đấng Tạo Hóa duy nhất, tốt lành, và trực tiếp dựng nên thế giới vật chất. “Ban đầu Đức Chúa Trời dựng nên trời đất” (Sáng Thế Ký 1:1). Sau mỗi ngày sáng tạo, Ngài phán rằng “vừa tốt lành” (Sáng Thế Ký 1:31). Vật chất không xấu xa; nó là công trình tốt lành của Đức Chúa Trời. Demiurge của Gnosticism là một sự bóp méo và phỉ báng hình ảnh của Đức Giê-hô-va, Đấng là “yêu thương” (1 Giăng 4:8) và “là sự sáng, trong Ngài chẳng có sự tối tăm đâu” (1 Giăng 1:5).
2. Con Đường Cứu Rỗi:
Điểm then chốt nhất: Tin Lành (Euangelion/εὐαγγέλιον) là tin mừng về ân điển qua đức tin vào Chúa Cứu Thế Giê-xu. “Vả, ấy là nhờ ân điển, bởi đức tin, mà anh em được cứu, điều đó không phải đến từ anh em, bèn là sự ban cho của Đức Chúa Trời. Ấy chẳng phải bởi việc làm đâu, hầu cho không ai khoe mình” (Ê-phê-sô 2:8-9). Sự cứu rỗi không dựa trên sự hiểu biết bí mật (gnosis) của một thiểu số tinh hoa, mà dựa trên sự chết chuộc tội công khai của Chúa Giê-xu trên thập tự giá. “Vì Đức Chúa Trời yêu thương thế gian, đến nỗi đã ban Con một của Ngài, hầu cho hễ ai tin Con ấy không bị hư mất mà được sự sống đời đời” (Giăng 3:16). Từ ngữ Hy Lạp cho “tin” ở đây là pisteuō (πιστεύω), liên quan đến pistis (πίστις - đức tin, sự tin cậy), chứ không phải ginōskō (γινώσκω - nhận biết, có tri thức).
3. Chúa Giê-xu Christ – Con Độc Sinh của Đức Chúa Trời:
Kinh Thánh tuyên bố Chúa Giê-xu là Ngôi Lời (Logos/Λόγος) nhập thể, hoàn toàn Đức Chúa Trời và hoàn toàn con người (Giăng 1:1, 14). Ngài chính là Đấng tạo hóa (Giăng 1:3, Cô-lô-se 1:16) và cũng là Đấng Cứu Chuộc. Sứ đồ Giăng đã cảnh báo trước về thần học sai lạc phủ nhận Chúa Giê-xu Christ đến trong xác thịt: “Vì có nhiều kẻ dỗ đời đã hiện ra trong thiên hạ, chúng chẳng công nhận Đức Chúa Jêsus Christ lấy xác thịt mà đến: ấy đó là kẻ dỗ đời và là kẻ địch lại Đấng Christ” (2 Giăng 1:7). Gnosticism, với quan niệm vật chất là xấu, đương nhiên phủ nhận sự nhập thể thật sự và hy sinh bằng xương bằng thịt của Chúa Giê-xu.
Việc tìm hiểu về Pistis Sophia và Gnosticism không chỉ là kiến thức lịch sử, mà cung cấp cho chúng ta những bài học quý báu để bảo vệ và sống đức tin chân chính:
1. Gắn Bó Với Kinh Thánh Là Tiêu Chuẩn Duy Nhất:
Phao-lô căn dặn Ti-mô-thê: “Hãy đem hết lòng trung tín giữ lấy phép lành mẫu mực của các lời lành mà con đã đặng lãnh nơi ta, trong đức tin và trong sự yêu thương, vốn có trong Đấng Christ Jêsus” (2 Ti-mô-thê 1:13). “Phep lành mẫu mực” (Hy Lạp: hygiainontōn logōn/ὑγιαινόντων λόγων – những lời lành mạnh) chính là lẽ thật của Phúc Âm. Mọi giáo lý, khải tượng hay “sự mặc khải mới” nào xa rời hoặc chống lại Kinh Thánh đều phải bị bác bỏ.
2. Tìm Kiếm Sự Khôn Ngoan Thật từ Đức Chúa Trời, Không Phải “Bí Tri”:
Khôn ngoan thật không phải là những bí mật huyền bí dành cho giới tinh hoa. Gia-cơ dạy: “Ví bằng trong anh em có kẻ kém khôn ngoan, hãy cầu xin Đức Chúa Trời, là Đấng ban cho mọi người cách rộng rãi, không trách móc ai, thì kẻ ấy sẽ được ban cho. Nhưng phải lấy đức tin mà cầu xin, chớ nghi ngờ” (Gia-cơ 1:5-6). Sự khôn ngoan đó dẫn chúng ta đến sự kính sợ Chúa (Châm Ngôn 9:10) và một đời sống thánh khiết.
3. Tập Trung Vào Cốt Lõi Của Phúc Âm: Thập Tự Giá và Sự Phục Sinh:
Phao-lô tuyên bố: “Vả, người Giu-đa đòi phép lạ, người Gờ-réc tìm sự khôn ngoan; nhưng chúng ta giảng Đấng Christ bị đóng đinh trên cây thập tự, là sự người Giu-đa lấy làm gương xấu, dân ngoại cho là rồ dại” (1 Cô-rinh-tô 1:22-23). Sứ điệp về thập tự giá – sự hy sinh thay thế của Chúa Giê-xu vì tội lỗi chúng ta – có thể bị thế gian xem là “rồ dại”, nhưng đó lại là “quyền phép của Đức Chúa Trời để cứu mọi kẻ tin” (Rô-ma 1:16). Đây là trung tâm điểm của đức tin chúng ta, không thể thay thế bằng bất kỳ hệ thống tri thức bí mật nào.
4. Cảnh Giác Với Những Giáo Lý Coi Thường Cựu Ước Hoặc Bóp Méo Hình Ảnh Đức Chúa Trời:
Chúa Giê-xu phán: “Các ngươi đừng tưởng Ta đến đặng phá luật pháp hay là lời tiên tri. Ta đến, không phải để phá, song để làm cho trọn” (Ma-thi-ơ 5:17). Đức Chúa Trời của Cựu Ước và Tân Ước là một. Gnosticism tách biệt và đối lập hai mặc khải này là một sai lầm nghiêm trọng.
Pistis Sophia, xét về mặt lịch sử tôn giáo, là một văn bản quan trọng giúp chúng ta hiểu về sự đa dạng và những tranh chấp thần học trong các thế kỷ đầu của Cơ Đốc giáo. Nó đại diện cho dòng chảy Gnosticism – một thách thức lớn đối với đức tin chính thống. Tuy nhiên, dưới ánh sáng của Kinh Thánh, các giáo lý của nó bị vạch trần là dị giáo, đi ngược lại trọng tâm của Phúc Âm: ân điển của Đức Chúa Trời ban cho bởi đức tin nơi công lao cứu chuộc của Chúa Giê-xu Christ trên thập tự giá.
Là những tín hữu Tin Lành, chúng ta được kêu gọi không tìm kiếm những sự khôn ngoan huyền bí hay “bí tri” của thế gian, nhưng hãy vui mừng và bám chặt lấy sự mặc khải đầy đủ, rõ ràng và đủ năng quyền trong Kinh Thánh. Sự cứu rỗi và sự khôn ngoan thật đã được bày tỏ cho chúng ta trong Chúa Cứu Thế Giê-xu. Như Phao-lô cầu nguyện: “Nguyền xin Đức Chúa Trời của sự trông cậy, làm cho anh em đầy dẫy mọi điều vui vẻ và mọi điều bình an trong đức tin, hầu cho anh em nhờ quyền phép Đức Thánh Linh được dư dật mọi sự trông cậy!” (Rô-ma 15:13).