Giáo Hội Chính Thống Ethiopia Là Gì?
Giáo Hội Chính Thống Ethiopia, còn được gọi là Giáo Hội Tewahedo Chính Thống Ethiopia, là một trong những giáo hội Cơ Đốc lâu đời nhất trên thế giới. Với lịch sử gần hai thiên niên kỷ, giáo hội này đã đóng vai trò trung tâm trong đời sống tâm linh, văn hóa và chính trị của đất nước Ethiopia. Bài viết này sẽ khám phá nguồn gốc, tín lý, thực hành và ảnh hưởng của Giáo Hội Chính Thống Ethiopia, đồng thời rút ra những bài học thực tiễn cho đời sống Cơ Đốc nhân ngày nay.
Mối liên hệ đầu tiên giữa Ethiopia và Phúc Âm được ghi lại trong sách Công vụ 8:26-40. Một hoạn quan người Ethiopia, quyền cao dưới triều nữ vương Candace, đang trên đường trở về từ Jerusalem sau khi thờ phượng. Ông đọc sách tiên tri Ê-sai và được thầy phó tế Phi-líp giải thích về Chúa Giê-xu. Sau khi tin, ông đã xin làm báp-têm ngay tại một vũng nước gần đó. Sự kiện này cho thấy Phúc Âm đã đến Ethiopia rất sớm, ứng nghiệm lời tiên tri trong Thi Thiên 68:31: "Ê-thi-ô-bi sẽ vội giơ tay lên cùng Đức Chúa Trời." Tuy nhiên, không có bằng chứng lịch sử về một cộng đồng Cơ Đốc lớn được thành lập ngay sau đó.
Giáo Hội Ethiopia chính thức được thành lập vào thế kỷ thứ tư nhờ công của Thánh Frumentius (còn gọi là Abba Selama, "Cha của Hòa Bình"). Frumentius và người anh em Aedesius là những thương nhân người Tyre bị đắm tàu ở Biển Đỏ và được đưa đến triều đình Aksum. Họ trở thành gia sư cho hoàng tử Ezana. Sau khi Ezana lên ngôi, Frumentius đã đến Alexandria để xin một giám mục cho Ethiopia. Giám mục Athanasius của Alexandria đã tấn phong Frumentius làm giám mục đầu tiên của Ethiopia. Frumentius trở lại, rửa tội cho vua Ezana và bắt đầu công cuộc truyền giáo, biến Cơ Đốc giáo thành quốc giáo của vương quốc Aksum.
Trong thế kỷ thứ năm, chín vị thánh (Nine Saints) từ Đế chế Byzantine đã đến Ethiopia, mang theo thần học và tu viện. Họ dịch Kinh Thánh và nhiều tác phẩm Cơ Đốc sang tiếng Ge'ez, ngôn ngữ cổ của Ethiopia, và thành lập các tu viện. Điều này tạo nền tảng tu đức và học thuật cho giáo hội.
Thế kỷ 12 dưới triều vua Lalibela của vương triều Zagwe, 11 nhà thờ đá nguyên khối nổi tiếng đã được tạc từ đá núi lửa tại thị trấn Lalibela, được xem như "Jerusalem mới" và là nơi hành hương quan trọng cho đến ngày nay.
Trong nhiều thế kỷ, Giáo Hội Ethiopia phụ thuộc vào Giáo Hội Chính Thống Coptic (Ai Cập) về việc bổ nhiệm giám mục (gọi là Abuna). Đến năm 1959, giáo hội được độc lập (autocephalous) và có thượng phụ riêng của mình.
Giáo Hội Ethiopia thuộc khối Chính Thống Đông Phương (Oriental Orthodox), cùng với các giáo hội Coptic, Syria, Armenia và Ấn Độ (Malankara). Họ từ chối Công đồng Chalcedon năm 451, vốn định tín Đấng Christ có hai bản tính (thần tính và nhân tính) hợp nhất trong một ngôi vị. Thay vào đó, họ dạy rằng Đấng Christ chỉ có một bản tính (miaphysis) kết hợp thần tính và nhân tính không thể tách rời. Thuật ngữ "Tewahedo" trong tiếng Ge'ez có nghĩa là "thống nhất", thể hiện niềm tin này. Giáo Hội Ethiopia công nhận ba công đồng đại kết đầu tiên: Nicaea (325), Constantinople (381), và Ephesus (431).
Kinh Thánh của Giáo Hội Ethiopia có quy điển rộng hơn nhiều so với các giáo hội Tin Lành. Cựu Ước gồm 46 quyển theo truyền thống, nhưng thực tế có thể lên đến 54 quyển, bao gồm các sách như Enoch, Jubilees, và 1–2 Meqabyan (khác với Maccabees). Tân Ước gồm 27 sách giống như các giáo hội khác, nhưng họ cũng tôn trọng một số văn bản khác như "Giao ước của Đấng Christ" (Sinodos) và "Sách Clement".
Giáo Hội Ethiopia tôn kính Đức Maria là Theotokos (Mẹ Thiên Chúa) và có lòng sùng kính đặc biệt với các thánh và thiên sứ. Họ sử dụng biểu tượng (icons) trong thờ phượng nhưng không dùng tượng điêu khắc. Các bí tích (thường được tính là bảy) bao gồm: Báp-têm, Thêm sức, Thánh Thể, Hòa giải, Truyền chức, Hôn phối, và Xức dầu bệnh nhân. Báp-têm được thực hiện bằng cách dìm toàn thân, thường ở sông hoặc hồ nước tự nhiên, và thường áp dụng cho trẻ sơ sinh. Thánh Thể sử dụng bánh không men và rượu pha nước; họ tin vào sự hiện diện thực sự của Chúa Giê-xu trong các thánh lễ.
Một nét đặc trưng của Giáo Hội Ethiopia là việc tuân giữ một số luật lệ Cựu Ước như kiêng ăn thịt heo, hải sản không vảy, và một số loại thịt khác; cắt bì cho bé trai (thường vào ngày thứ tám sau sinh) như một tập tục tôn giáo-văn hóa; và giữ ngày Sa-bát (thứ Bảy) cùng với Chúa Nhật. Họ cũng có kỷ luật ăn chay nghiêm ngặt với hơn 200 ngày trong năm, bao gồm mỗi Thứ Tư (ngày Giu-đa phản bội) và Thứ Sáu (ngày Chúa chịu đóng đinh), Mùa Chay (55 ngày), Mùa Vọng, và nhiều kỳ khác. Trong những ngày chay, tín hữu kiêng tất cả sản phẩm động vật và đôi khi nhịn ăn đến giữa trưa.
Một niềm tin nổi bật là Giáo Hội Ethiopia tuyên bố rằng Hòm Giao Ước nguyên thủy hiện được lưu giữ tại Nhà thờ St. Mary of Zion ở Axum, do một vị tu sĩ suốt đời canh giữ. Mỗi nhà thờ Ethiopia đều có một bản sao của Hòm Giao Ước (gọi là tabot) được đặt trong nơi chí thánh.
Giáo Hội Ethiopia có cơ cấu phẩm trật gồm Thượng phụ (gọi là Abune), các giám mục, linh mục và phó tế. Ngoài ra, đời sống tu viện đóng vai trò quan trọng với nhiều tu sĩ nam nữ. Thượng phụ hiện nay là Đức Abune Mathias, đăng quang năm 2013.
Ngôn ngữ phụng vụ chính là tiếng Ge'ez, mặc dù bài giảng có thể được dùng bằng tiếng Amharic hoặc ngôn ngữ địa phương. Nghi lễ Thánh Thể dựa trên Nghi thức Alexandria và có nhiều bản văn Thánh Thể (anaphora), phổ biến nhất là của Thánh Basil, Thánh Gregory, và Thánh Cyril.
Thờ phượng Ethiopia rất sống động với các bài thánh ca được hát theo điệu xướng, kèm theo nhạc cụ như trống, sistrum (một loại lắc), và gậy cầu nguyện. Điệu múa nghi lễ dabtara do các giáo sĩ thực hiện trong những dịp lễ lớn là một nét đặc sắc. Các nhà thờ thường có kiến trúc tròn, với ba vòng tròn đồng tâm: vòng ngoài dành cho ca đoàn, vòng giữa cho giáo dân tham dự lễ, và vòng trong cùng là nơi chí thánh chứa tabot, chỉ có linh mục mới được vào.
Kỷ luật ăn chay được tuân thủ nghiêm ngặt, thể hiện sự tận hiến và khao khát tâm linh. Các lễ hội chính bao gồm Timkat (Lễ Hiển Linh) với cuộc rước tabot đến nguồn nước, Meskel (Lễ Tìm Thấy Thánh Giá), Enkutatash (Năm mới), và nhiều ngày lễ kính các thánh.
Trong phần lớn lịch sử, Giáo Hội Ethiopia là quốc giáo, và hoàng đế được xem như người bảo vệ đức tin. Sau cuộc cách mạng 1974, chế độ quân chủ bị lật đổ và nhà nước tách khỏi giáo hội. Tuy nhiên, giáo hội vẫn giữ ảnh hưởng sâu rộng trong xã hội.
Về văn hóa, giáo hội đóng góp to lớn qua nghệ thuật (tranh icon, bản thảo minh họa), âm nhạc, kiến trúc và lễ hội. Hơn 40% dân số Ethiopia (khoảng 45 triệu người) là tín đồ Chính Thống Ethiopia, khiến đây là cộng đồng Cơ Đốc lớn thứ hai ở châu Phi (sau Công giáo Nigeria). Giáo hội cũng hiện diện ở hải ngoại thông qua cộng đồng người Ethiopia di cư.
Giáo Hội Chính Thống Ethiopia và các giáo hội Tin Lành có nhiều điểm chung nền tảng: tin vào Chúa Ba Ngôi, thần tính của Chúa Giê-xu Christ, sự đồng trinh thụ thai, sự chết chuộc tội, sự sống lại, thăng thiên và sự tái lâm của Ngài, cũng như thẩm quyền của Kinh Thánh là Lời Đức Chúa Trời. Tuy nhiên, có những khác biệt đáng kể:
- Quyền tối thượng của Kinh Thánh: Tin Lành giữ nguyên tắc Sola Scriptura – chỉ Kinh Thánh là tiêu chuẩn tối cao cho đức tin và thực hành, trong khi Giáo Hội Ethiopia xem truyền thống giáo hội, các giáo phụ và quyết định công đồng có thẩm quyền ngang hàng với Kinh Thánh.
- Sự cứu rỗi: Tin Lành dạy rằng con người được xưng công bình chỉ bởi đức tin vào Chúa Giê-xu Christ (Sola Fide), nhờ ân điển mà thôi (Sola Gratia). Giáo Hội Ethiopia nhấn mạnh sự cần thiết của các bí tích, việc lành và kỷ luật tôn giáo để nhận lãnh ơn cứu rỗi.
- Thờ phượng: Thờ phượng Tin Lành thường đơn giản, tập trung vào giảng luận, thánh ca và cầu nguyện tự do. Giáo Hội Ethiopia sử dụng nghi thức trang trọng với nhiều biểu tượng, lời cầu nguyện được soạn sẵn, và các nghi lễ phức tạp.
- Các thánh và Đức Maria: Tin Lành tôn kính các nhân vật Kinh Thánh nhưng không cầu nguyện với họ; họ tin rằng chỉ có Chúa Giê-xu là Đấng Trung Bảo (1 Ti-mô-thê 2:5). Giáo Hội Ethiopia cầu khẩn sự chuyển cầu của Đức Maria và các thánh.
- Báp-têm: Nhiều giáo hội Tin Lành chỉ làm báp-têm cho những người đã tin nhận Chúa (báp-têm tín hữu), thường bằng cách dìm hoặc rảy nước. Giáo Hội Ethiopia rửa tội cho trẻ sơ sinh bằng cách dìm và xem đó là phương tiện tái sinh.
- Tiệc Thánh: Quan điểm về Tiệc Thánh trong Tin Lành đa dạng, từ tượng trưng đến kỷ niệm hoặc hiện diện thực. Giáo Hội Ethiopia tin vào sự biến đổi thực sự của bánh và rượu thành thịt và huyết Chúa (dù không dùng thuật ngữ "biến thể").
Những khác biệt này phản ánh sự đa dạng trong cách giải thích và thực hành đức tin Cơ Đốc qua các thời đại.
Từ lịch sử và đức tin của Giáo Hội Ethiopia, chúng ta có thể rút ra nhiều bài học thiết thực cho đời sống Cơ Đốc cá nhân và cộng đồng:
1. Khát khao hiểu biết Lời Chúa: Người Ê-thi-ô-bi trong Công vụ 8 đang đọc sách Ê-sai và khi được hỏi "Ngươi có hiểu điều ngươi đọc chăng?" ông đã khiêm tốn đáp: "Chẳng ai dạy tôi, thể nào tôi hiểu được?" (Công vụ 8:30-31). Ông khao khát được hiểu Lời Chúa và sẵn sàng học hỏi từ người hướng dẫn. Đó là tấm gương cho mỗi chúng ta: dành thời gian nghiền ngẫm Kinh Thánh, tìm kiếm sự dạy dỗ từ những người trưởng thành trong đức tin và cầu xin Thánh Linh mở mắt để hiểu Lời Ngài (Thi Thiên 119:18).
2. Vâng lời ngay lập tức: Sau khi nghe Phi-líp rao giảng về Chúa Giê-xu, người Ê-thi-ô-bi liền xin làm báp-têm mà không chần chừ (Công vụ 8:36). Đức tin chân thật luôn dẫn đến hành động. Khi chúng ta nhận biết Chúa, hãy mau mắn bước đi trong sự vâng phục Ngài, dù đó là báp-têm, từ bỏ tội lỗi, hay phục vụ Ngài.
3. Sự trung tín của Chúa qua lịch sử: Giáo Hội Ethiopia đã trải qua nhiều thăng trầm, từ những cuộc bách hại, xâm lăng Hồi giáo, đến thời kỳ cộng sản, nhưng vẫn đứng vững. Điều này nhắc nhở chúng ta rằng Chúa Giê-xu đã hứa: "Ta sẽ lập Hội Thánh Ta trên đá nầy, các cửa âm phủ chẳng thắng được hội đó" (Ma-thi-ơ 16:18). Dù thế gian thay đổi, Chúa vẫn trung tín gìn giữ dân Ngài.
4. Kỷ luật thuộc linh: Kỷ luật ăn chay nghiêm ngặt của tín hữu Ethiopia cho thấy lòng tận hiến và ước ao gần gũi Chúa. Dù chúng ta không bắt buộc giữ các nghi thức ăn chay cụ thể, nhưng Kinh Thánh khích lệ sự tiết độ, kỷ luật thân thể và những thời gian kiêng ăn để tập trung cầu nguyện (Ma-thi-ơ 6:16-18; 1 Cô-rinh-tô 9:27). Hãy tự nguyện áp dụng những kỷ luật thuộc linh phù hợp để nuôi dưỡng mối tương giao với Chúa.
5. Đa dạng trong sự hiệp nhất: Thân thể Đấng Christ bao gồm nhiều nền văn hóa, truyền thống và cách thức thờ phượng. Giáo Hội Ethiopia minh chứng cho sự phong phú của đức tin Cơ Đốc bên ngoài phương Tây. Sứ đồ Phao-lô viết: "Chỉ có một thân, một Thánh Linh... một Chúa, một đức tin, một phép báp-têm, một Đức Chúa Trời" (Ê-phê-sô 4:4-6). Chúng ta cần học cách tôn trọng và yêu thương anh em khác biệt, đồng thời giữ vững những chân lý nền tảng của Phúc Âm.
6. Truyền giáo và dạy dỗ: Phi-líp đã vâng lời Chúa đến gặp người Ê-thi-ô-bi và giải thích Lời Ngài. Công cuộc truyền giáo không dừng lại ở Ethiopia mà tiếp tục lan rộng. Chúng ta cũng được kêu gọi chia sẻ Phúc Âm cho mọi người, bắt đầu từ nơi mình sống cho đến những vùng đất xa xôi (Công vụ 1:8).
Giáo Hội Chính Thống Ethiopia là một cộng đồng đức tin với lịch sử lâu đời, thần học độc đáo, và thực hành sống động. Dù có những khác biệt với Tin Lành về một số điểm thần học và thực hành, chúng ta vẫn có thể học hỏi nhiều từ lòng nhiệt thành, kỷ luật và sự trung tín của họ. Qua câu chuyện của người Ê-thi-ô-bi đầu tiên trong sách Công vụ, chúng ta được nhắc nhở về tầm quan trọng của việc ham thích Lời Chúa, vâng lời Ngài ngay tức thì, và chia sẻ Phúc Âm cho mọi dân tộc. Ước mong mỗi Cơ Đốc nhân chúng ta luôn sốt sắng tìm kiếm Chúa, trung thành với Lời Ngài, và hiệp một trong tình yêu thương với toàn thể Hội Thánh Ngài trên khắp thế giới.