William xứ Ockham là ai?

Trong hành trình tìm hiểu lịch sử Hội Thánh và tư tưởng thần học, chúng ta thường gặp những nhân vật có ảnh hưởng sâu rộng dù không trực tiếp thuộc về dòng chảy chính của đức tin Tin Lành. William xứ Ockham (khoảng 1287–1347) là một trong những nhân vật như vậy. Là một tu sĩ Dòng Phanxicô, nhà triết học và thần học kinh viện người Anh, Ockham không phải là một nhà cải chánh thời kỳ đầu, nhưng những tư tưởng của ông về quyền uy, sự đơn giản trong luận lý, và mối quan hệ giữa giáo hội và nhà nước đã gieo những hạt giống tư tưởng quan trọng, tạo nền tảng trí thức cho cuộc Cải chánh sau này. Bài nghiên cứu này sẽ khám phá cuộc đời, tư tưởng của Ockham dưới lăng kính Kinh Thánh, rút ra những bài học ứng dụng thiết thực cho đời sống Cơ Đốc nhân ngày nay.

William sinh tại làng Ockham, Surrey, nước Anh. Ông gia nhập Dòng Phanxicô (Franciscan) và được đào tạo tại Đại học Oxford, nơi ông bắt đầu giảng dạy và viết các tác phẩm triết học, thần học đầy ảnh hưởng. Thời đại của Ockham là thời kỳ đầy biến động với những tranh cãi gay gắt về quyền lực tối cao giữa Giáo hoàng và các hoàng đế thế tục, cũng như những cuộc tranh luận nội bộ trong Dòng Phanxicô về "sự nghèo khó tuyệt đối" của Chúa Cứu Thế và các sứ đồ.

Năm 1324, Ockham bị triệu tập đến Tòa án Giáo hoàng ở Avignon, Pháp, để giải trình về những tư tưởng bị nghi ngờ là dị giáo. Trong thời gian ở Avignon, ông đi sâu vào cuộc tranh luận về sự nghèo khó và kết luận rằng Giáo hoàng John XXII đã rơi vào tà giáo. Năm 1328, Ockham trốn khỏi Avignon cùng với vị Tổng trưởng Dòng Phanxicô và tìm sự bảo vệ của Hoàng đế La Mã Thần thánh Louis IV của Bavaria, kẻ thù chính trị của Giáo hoàng. Ông dành phần đời còn lại để viết các tác phẩm chính trị bảo vệ quyền lực thế tục và phê phán quyền lực tuyệt đối của Giáo hoàng. Hành động này phản ánh nguyên tắc Kinh Thánh được tìm thấy trong Công vụ 5:29: "Phi-e-rơ và các sứ đồ trả lời rằng: Thà phải vâng lời Đức Chúa Trời còn hơn là vâng lời người ta." Ockham tin rằng sự vâng lời đối với chân lý của Phúc Âm và lý trí phải được ưu tiên hơn sự vâng phục mù quáng vào một thể chế.

Đóng góp nổi tiếng nhất của Ockham cho tư tưởng phương Tây là nguyên tắc luận lý thường được gọi là "Lưỡi dao Ockham" (Lat. lex parsimoniae). Nguyên tắc này được diễn giải phổ biến là: "Khi có nhiều giả thuyết để giải thích một hiện tượng, nên chọn giả thuyết có ít giả định nhất." Hay nói cách khác: "Các thực thể không nên được nhân lên vượt quá sự cần thiết" (Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem).

Trong bối cảnh thần học và kinh viện đương thời với những luận giải phức tạp, siêu hình về thực tại, Ockham đề cao sự đơn giản và tính kinh tế trong tư duy. Ông nhấn mạnh rằng chúng ta không nên đưa ra những khái niệm, bản chất, hay "các thực thể" trừu tượng không cần thiết để giải thích những gì có thể được giải thích bằng những nguyên nhân trực tiếp và đơn giản hơn. Tinh thần này phù hợp với sự mặc khải của Đức Chúa Trời trong Kinh Thánh—một sự mặc khải rõ ràng, đủ và có thẩm quyền. II Ti-mô-thê 3:16-17 chép: "Cả Kinh Thánh đều là bởi Đức Chúa Trời soi dẫn, có ích cho sự dạy dỗ, bẻ trách, sửa trị, dạy người trong sự công bình, hầu cho người thuộc về Đức Chúa Trời được trọn vẹn và sắm sẵn để làm mọi việc lành." Lời Chúa là đủ, rõ ràng và có thẩm quyền tối cao, không cần thêm vào những truyền thống phức tạp của loài người làm mờ đi chân lý đơn sơ của Phúc Âm.

Chúa Giê-xu Christ chính là hiện thân của sự đơn giản và rõ ràng đó. Ngài phán: "Ta là đường đi, lẽ thật, và sự sống; chẳng bởi ta thì không ai được đến cùng Cha." (Giăng 14:6). Con đường cứu rỗi không phải là một hệ thống triết học phức tạp, mà là một mối quan hệ cá nhân với Đấng Christ qua đức tin. Sự nhấn mạnh của Ockham về tính đơn giản trong luận lý có thể nhắc nhở chúng ta quay về với sự đơn sơ và tinh tuyền của Phúc Âm.

Tư tưởng thần học của Ockham thường được gắn với chủ nghĩa Duy Danh (Nominalism). Trong cuộc tranh luận thời Trung Cổ về "các khái niệm phổ quát" (universals), Ockham cho rằng chỉ có những cá thể riêng lẻ là thực tại thực sự. Các "khái niệm phổ quát" (như "loài người", "sự tốt lành") chỉ là những tên gọi (nomina) hay ký hiệu trong tâm trí chúng ta, không tồn tại như những thực thể độc lập. Cái nhìn này có hệ quả thần học sâu sắc: Nó đặt mạnh mỗi cá nhân và sự tự do của Đức Chúa Trời. Đức Chúa Trời không bị ràng buộc bởi các khái niệm trừu tượng về "sự tốt lành" hay "bản chất"; Ngài là tự do tuyệt đối, và điều gì Ngài muốn thì tự nó trở nên tốt lành. Điều này nhấn mạnh đến chủ quyền tuyệt đối của Đức Chúa Trời.

Tuy nhiên, quan điểm này, nếu đi quá xa, có thể dẫn đến việc tách rời đạo đức khỏi bản tính của Đức Chúa Trời. Kinh Thánh dạy rằng Đức Chúa Trời là thánh khiết, công bình và yêu thương—những thuộc tính này không phải là những tên gọi tùy tiện, mà là bản tính vĩnh hằng và không thay đổi của Ngài. "Đức Chúa Trời là sự sáng, trong Ngài chẳng có sự tối tăm đâu." (I Giăng 1:5). Ngài không thể chối bỏ chính mình (II Ti-mô-thê 2:13).

Đóng góp thần học-thực tiễn quan trọng nhất của Ockham nằm ở lĩnh vực chính trị giáo hội. Ông là một trong những người đầu tiên đề xuất mạnh mẽ học thuyết về "Hội Thánh vô hình". Ông lập luận rằng Hội Thánh thật không đồng nhất với thể chế giáo hội La Mã và quyền uy của nó. Hội Thánh thật là tập hợp của tất cả những người được chọn, những người có đức tin thật—một khái niệm mà các nhà Cải chánh sau này như Martin Luther và John Calvin sẽ phát triển. Ông cũng phân biệt rõ ràng giữa quyền lực thuộc linh và quyền lực thế tục, và phủ nhận quyền lực tuyệt đối của Giáo hoàng trong cả hai lĩnh vực. Điều này vang vọng lời dạy của Chúa Giê-xu: "Hãy trả cho Sê-sa vật gì của Sê-sa; và trả cho Đức Chúa Trời vật gì của Đức Chúa Trời." (Ma-thi-ơ 22:21).

Mặc dù Ockham qua đời gần hai thế kỷ trước khi Martin Luther đóng 95 Luận Đề, tư tưởng của ông đã tạo ra một môi trường trí thức thuận lợi cho Cải chánh:

1. Thách thức quyền uy tuyệt đối của Giáo hoàng: Các tác phẩm chính trị của Ockham cung cấp vũ khí lý luận cho những người phản đối sự lạm quyền của Giáo hội La Mã. Ông lập luận rằng Giáo hoàng có thể sai lầm, thậm chí rơi vào tà giáo, và do đó, quyền uy tối cao thuộc về Kinh Thánh và Công đồng Đại kết (mà ông hiểu là toàn thể các tín hữu). Điều này mở đường cho nguyên tắc Sola Scriptura (Duy Kinh Thánh) của Cải chánh.

2. Nhấn mạnh đức tin cá nhân và sự tự do của Đức Chúa Trời: Chủ nghĩa Duy Danh của Ockham, dù có những vấn đề, đã gián tiếp góp phần vào việc chuyển trọng tâm từ hệ thống bí tích và công đức của giáo hội sang mối quan hệ cá nhân giữa tội nhân với Đức Chúa Trời toàn năng và tự do. Sự nhấn mạnh vào ý chí tự do của Đức Chúa Trời trong sự cứu rỗi dọn đường cho giáo lý về ân điển tuyển chọn.

3. Tinh thần phê phán và tra xét Kinh Thánh: Phương pháp luận của Ockham khuyến khích sự phân tích và chất vấn các học thuyết dựa trên lý trí và chứng cớ. Tinh thần này, khi được áp dụng cho việc nghiên cứu Kinh Thánh, đã giúp các nhà Cải chánh vượt qua sự giải nghĩa truyền thống để khám phá lại ý nghĩa nguyên thủy của Lời Chúa.

Từ cuộc đời và tư tưởng của William xứ Ockham, chúng ta có thể rút ra những bài học thiết thực cho hành trình đức tin ngày nay:

1. Tìm Kiếm Sự Đơn Giản trong Đức Tin (Áp Dụng "Lưỡi Dao" Thuộc Linh): Trong một thế giới đầy những giáo lý phức tạp, triết lý hỗn tạp và những đòi hỏi tôn giáo rườm rà, chúng ta được kêu gọi quay về với Phúc Âm đơn sơ của Đấng Christ. Hãy tự hỏi: Điều gì là cốt lõi thiết yếu? Điều gì đến trực tiếp từ Kinh Thánh, và điều gì là truyền thống hay ý tưởng phụ gia? Hãy để Lời Chúa, như được tỏ bày một cách rõ ràng, là tiêu chuẩn tối cao. "Vì tôi đã đoán định rằng ở giữa anh em, tôi chẳng biết sự gì khác ngoài Đức Chúa Jêsus Christ, và Đức Chúa Jêsus Christ bị đóng đinh trên cây thập tự." (I Cô-rinh-tô 2:2).

2. Giữ Vững Thẩm Quyền Tối Cao của Kinh Thánh: Giống như Ockham dám chất vấn quyền uy giáo hoàng dựa trên lý trí và đức tin, chúng ta được kêu gọi như những người Bê-rê, "ngày ngày tra xem Kinh Thánh, để xét lời giảng có thật chăng" (Công vụ 17:11). Mọi lời giảng dạy, truyền thống, hay kinh nghiệm phải được đem ra so sánh với Lời Chúa, là thẩm quyền cuối cùng và đầy đủ cho đức tin và sự thực hành.

3. Sống Với Sự Tự Do và Trách Nhiệm Cá Nhân Trong Đấng Christ: Quan điểm của Ockham về thực tại cá nhân nhắc chúng ta về giá trị của mỗi linh hồn trước mặt Đức Chúa Trời. Sự cứu rỗi là cá nhân. Mỗi chúng ta phải tự mình tin nhận Chúa Giê-xu. Đồng thời, chúng ta cũng thuộc về thân thể lớn hơn là Hội Thánh phổ thông vô hình của Đấng Christ. Chúng ta có quyền tự do thuộc linh để phục vụ Chúa trong sự kêu gọi riêng, nhưng cũng mang trách nhiệm với nhau trong tình yêu thương. "Hỡi anh em, về phần anh em, anh em đã được gọi để được tự do; song đừng cậy sự tự do để làm dịp cho anh em ăn ở theo tánh xác thịt, nhưng hãy lấy lòng yêu thương làm đầy tớ lẫn nhau." (Ga-la-ti 5:13).

4. Can Đảm Đứng Vững Trong Chân Lý: Cuộc đời Ockham cho thấy việc bảo vệ chân lý đôi khi phải trả giá—bị kết tội, lưu vong, sống ngoài vòng bảo vệ của thể chế. Là Cơ Đốc nhân, chúng ta được kêu gọi sống và rao giảng chân lý một cách khiêm nhường nhưng can đảm, ngay cả khi nó đi ngược lại dòng chảy của thời đại hay những cơ cấu quyền lực. "Hãy giữ lấy phép lành của sự tin kính với lương tâm tốt, bởi có những kẻ đã chối bỏ lương tâm ấy, nên đức tin họ bị chìm đắm." (I Ti-mô-thê 1:19).

William xứ Ockham không phải là một nhà thần học không sai lầm, càng không phải là một anh hùng đức tin theo nghĩa Kinh Thánh. Ông là một con người của thời đại mình, với những giới hạn và những sai sót trong tư tưởng. Tuy nhiên, qua sự nhấn mạnh vào tính đơn giản, sự phê phán dựa trên lý trí và Kinh Thánh, cùng sự bảo vệ quyền tự do của cá nhân và thế tục trước quyền lực giáo hội độc tài, ông đã trở thành một mắt xích quan trọng trong lịch sử tư tưởng Cơ Đốc giáo. Ông góp phần dọn đường cho sự phục hưng của chân lý rằng sự cứu rỗi đến bởi ân điển, qua đức tin, vào Đấng Christ duy nhất, dựa trên thẩm quyền duy nhất của Kinh Thánh.

Là những Cơ Đốc nhân Tin Lành ngày nay, chúng ta có thể cảm tạ Chúa vì Ngài dùng nhiều công cụ và nhân vật khác nhau trong lịch sử để bảo vệ và phục hưng chân lý của Phúc Âm. Bài học lớn nhất cho chúng ta là hãy luôn quy hướng mọi sự về Chúa Giê-xu Christ và Lời không hề sai lầm của Ngài, sống một đức tin đơn sơ nhưng sâu nhiệm, can đảm nhưng khiêm nhường, cá nhân nhưng gắn kết trong tình yêu thương của Hội Thánh phổ thông mà Đấng Christ là đầu. "Đức Chúa Jêsus Christ hôm qua, ngày nay, và cho đến đời đời không hề thay đổi." (Hê-bơ-rơ 13:8). Ngài là nền tảng vững chắc duy nhất cho đức tin của chúng ta.