Sách Gióp: Lịch Sử hay Ngụ Ngôn?
Trong kho tàng khôn ngoan của Kinh Thánh, sách Gióp đứng như một tượng đài độc đáo, thách thức và an ủi các thế hệ độc giả qua nhiều thiên niên kỷ. Câu hỏi về thể loại và tính lịch sử của nó—liệu đây là một câu chuyện có thật hay một tác phẩm ngụ ngôn, ẩn dụ—không chỉ là sự tò mò học thuật, mà còn chạm đến cách chúng ta hiểu về bản chất của sự đau khổ, sự chủ quyền của Đức Chúa Trời và đức tin của con người. Bài nghiên cứu chuyên sâu này sẽ khảo sát câu hỏi đó dưới ánh sáng của chính Kinh Thánh, ngôn ngữ gốc, và bối cảnh thần học.
Sách Gióp thuộc thể loại văn chương khôn ngoan (wisdom literature) của Cựu Ước. Khác với các sách lịch sử như Sáng Thế Ký hay Các Vua, và khác với luật pháp hay tiên tri, sách Gióp chủ yếu là một bài thơ triết lý dài, được đóng khung bởi phần mở đầu và kết thúc bằng văn xuôi (Gióp 1-2; 42:7-17). Cấu trúc này ngay lập tức gợi lên câu hỏi: Phần văn xuôi có ý định ghi lại sự kiện lịch sử, còn phần thơ là sự suy ngẫm thần học về những sự kiện đó? Hay toàn bộ tác phẩm là một kiến trúc văn chương xuất sắc nhằm truyền đạt chân lý thuộc linh vĩ đại?
Khi tiếp cận, chúng ta cần ghi nhớ nguyên tắc giải kinh quan trọng: “Cả Kinh Thánh đều là bởi Đức Chúa Trời soi dẫn” (2 Ti-mô-thê 3:16). Dù được truyền đạt qua hình thức lịch sử, thơ ca, châm ngôn hay ngụ ngôn, mọi phần đều mang lời của Đức Chúa Trời và đều có thẩm quyền, chân lý. Vấn đề không phải là "thật hay giả", mà là "tác giả linh cảm muốn truyền đạt điều gì qua hình thức này".
Nhiều nhà nghiên cứu và truyền thống tin kính xem Gióp là một nhân vật lịch sử có thật. Các luận cứ chính bao gồm:
1. Tham chiếu từ các sách Kinh Thánh khác: Các trước giả Kinh Thánh sau này đề cập đến Gióp như một nhân vật lịch sử.
- Ê-xê-chi-ên 14:14, 20 liệt kê Gióp cùng với Nô-ê và Đa-ni-ên như những người công bình nổi tiếng: “Dầu cho ba người nầy là Nô-ê, Đa-ni-ên, và Gióp ở giữa đất ấy, cũng chỉ cứu được linh hồn mình bởi sự công bình mình, Chúa Giê-hô-va phán vậy.” Việc đặt Gióp bên cạnh hai nhân vật lịch sử không thể chối cãi (Nô-ê và Đa-ni-ên) cho thấy tiên tri Ê-xê-chi-ên xem Gióp cùng một thể loại.
- Gia-cơ 5:11 khích lệ các tín hữu về sự nhịn nhục, lấy Gióp làm gương: “Kìa, chúng ta xưng những kẻ có lòng nhịn nhục là có phước. Anh em đã nghe nói về sự nhịn nhục của Gióp, và thấy cái kết cuộc của người mà Chúa ban cho, vì Chúa đầy lòng thương xót và nhân từ.” Sứ đồ Gia-cơ nói đến "sự nhịn nhục của Gióp" như một sự kiện đã xảy ra để rút ra bài học.
2. Chi tiết cụ thể về đời sống và địa lý: Phần mở đầu và kết thúc văn xuôi cung cấp nhiều chi tiết cụ thể:
- Địa điểm: “Xứ Út” (Gióp 1:1), thường được nhận diện là vùng Edom hoặc Ả Rập.
- Tài sản định lượng rõ ràng: 7.000 chiên, 3.000 lạc đà, 500 đôi bò, 500 lừa cái (Gióp 1:3).
- Gia đình: 7 con trai, 3 con gái, đặt tên cho các con gái sau khi phục hồi (Gióp 42:13-14).
- Tuổi thọ: Gióp sống thêm 140 năm sau cơn thử thách (Gióp 42:16), gợi ý về thời đại tổ phụ (như Áp-ra-ham sống 175 năm). Những chi tiết này mang màu sắc của một bản ghi chép lịch sử hơn là một câu chuyện ngụ ngôn thuần túy, vốn thường giản lược chi tiết.
3. Ngôn ngữ và phong cách độc đáo: Sách Gióp chứa nhiều từ ngữ Hê-bơ-rơ cổ và cấu trúc ngữ pháp độc đáo, cho thấy nó có thể là một trong những sách cổ nhất trong Kinh Thánh, có nguồn gốc từ thời các tổ phụ. Điều này phù hợp với bối cảnh không có luật pháp Môi-se, không có đền thờ, và hình thức thờ phượng gia tộc được mô tả (Gióp 1:5).
Mặt khác, nhiều học giả xem sách Gióp chủ yếu là một kiệt tác văn chương và thần học, sử dụng một nhân vật và cốt truyện có thể dựa trên truyền thống để khám phá một vấn đề phổ quát.
1. Cấu trúc văn chương đối xứng và thi phẩm hoàn hảo: Phần trung tâm của sách (chương 3-41) là một bài thơ đối đôi trau chuốt, với các đợt đối thoại được sắp xếp có chủ ý (3 vòng đối thoại với 3 bạn hữu, bài độc thoại của Ê-li-hu, và sau cùng là lời đáp của Đức Giê-hô-va từ cơn gió lốc). Sự hoàn hảo về cấu trúc này gợi ý một tác phẩm được sáng tác cẩn thận hơn là một bản ghi chép tốc ký các cuộc trò chuyện có thật.
Từ ngữ Hê-bơ-rơ trong phần thơ rất phong phú và phức tạp, với nhiều hapax legomena (từ chỉ xuất hiện một lần trong Kinh Thánh), cho thấy tác giả là một bậc thầy về ngôn ngữ và thơ ca.
2. Tính phổ quát của chủ đề và nhân vật: Tên "Gióp" (Iyov - אִיּוֹב) trong tiếng Hê-bơ-rơ có thể liên quan đến gốc từ "thù địch" hoặc "người trở lại/ăn năn". Các tên của những người bạn (Ê-li-pha, Binh-đát, Sô-pha) và địa danh đều mang tính biểu tượng, không dễ xác định lịch sử. Câu chuyện xoay quanh một vấn đề triết lý và thần học trừu tượng: “Người công bình đau khổ vì lý do gì, nếu Đức Chúa Trời thật sự công bình và toàn năng?” Đây là câu hỏi của mọi thời đại.
3. Sự hiện diện của yếu tố siêu nhiên và biểu tượng: Các cảnh trên thiên đàng (Gióp 1:6-12; 2:1-7), nơi Đức Chúa Trời và Satan đối thoại về Gióp, là một khải tượng độc nhất vô nhị trong Kinh Thánh. Điều này không có nghĩa là nó không xảy ra, nhưng hình thức trình bày mang tính kịch tính và biểu tượng cao, nhấn mạnh vào cuộc chiến thuộc linh vô hình đằng sau những đau khổ hữu hình. Nó giống như một "cánh màn được kéo lên" để bày tỏ chân lý, một phương pháp giảng dạy hiệu quả.
Sau khi xem xét cả hai mặt, quan điểm cân bằng và được nhiều nhà thần học Tin Lành chấp nhận là: Sách Gióp dựa trên một nhân vật lịch sử có thật và những sự kiện có thật, nhưng được Đức Thánh Linh linh cảm để ghi lại qua hình thức thơ ca và đối thoại văn chương xuất sắc, nhằm nhấn mạnh sứ điệp thần học trọng tâm.
Nói cách khác, Gióp có thật, nỗi đau của ông có thật, sự đối thoại với bạn hữu phản ánh những tranh luận thần học có thật trong thời đại đó (và cả ngày nay), và sự hiện ra của Đức Giê-hô-va là cực điểm của kinh nghiệm có thật. Tuy nhiên, Thánh Linh đã chọn không ghi lại từng lời nói theo nghĩa đen như một bản ghi âm, mà truyền đạt chân lý cốt lõi, cảm xúc và bài học qua nghệ thuật ngôn từ. Điều này tương tự như các bài giảng của Chúa Giê-xu được ghi trong các sách Phúc Âm—bản chất lịch sử là thật, nhưng được chọn lọc và sắp xếp dưới sự linh cảm để dạy dỗ chúng ta (Giăng 20:30-31).
Điểm mấu chốt là: Dù hình thức là gì, thẩm quyền và chân lý của sứ điệp là tuyệt đối. Sách Gióp được đặt trong Kinh Thánh không phải để chúng ta tranh cãi về tính lịch sử của nó, mà để chúng ta gặp gỡ Đức Chúa Trời trong nỗi đau của mình.
Sự hiểu biết về sách Gióp, dù theo hướng nào, phải dẫn chúng ta đến sự thay đổi trong đời sống đức tin.
1. Từ Bỏ Thần Học "Công Việc Đổi Công" (Retribution Theology): Các bạn của Gióp đại diện cho lối suy nghĩ phổ biến: đau khổ là hậu quả trực tiếp của tội lỗi cá nhân, còn phước hạnh là phần thưởng cho sự công bình. Sách Gióp bác bỏ hoàn toàn quan điểm đơn giản hóa này. Trong đời sống, chúng ta không nên vội vàng kết tội người khác (hoặc chính mình) khi gặp hoạn nạn, cũng đừng ngỡ rằng đức tin mình sẽ miễn nhiễm với khổ đau. “Vì Ngài làm cho mặt trời mọc lên soi kẻ dữ cùng kẻ lành, làm mưa cho kẻ công bình cùng kẻ độc ác.” (Ma-thi-ơ 5:45).
2. Học Tập Thái Độ Của Gióp Trong Khi Đau Khổ: Gióp trải qua bi kịch tột cùng, ông than khóc, chất vấn, thậm chí nguyền rủa ngày sinh của mình (Gióp 3). Nhưng ông không phạm tội bởi miệng mình (Gióp 2:10) và không từ bỏ Đức Chúa Trời. Ông phân biệt rõ giữa việc chất vấn Đức Chúa Trời và việc từ chối Ngài. Chúng ta được tự do mang mọi nỗi đau, thắc mắc, và sự giận dữ chính đáng đến trước mặt Chúa trong sự cầu nguyện chân thật, vì Ngài đủ lớn để đón nhận.
3. Nhìn Thấy Sự Chủ Quyền Tối Cao Của Đức Chúa Trời: Câu trả lời cuối cùng của Đức Chúa Trời (Gióp 38-41) không giải thích nguyên nhân của sự đau khổ, nhưng trình bày con người của Ngài—Đấng Tạo Hóa uy nghi, khôn ngoan và chủ quyền. Chữ Hê-bơ-rơ được dùng cho "con cá sấu" (Leviathan) và "con behemoth" nhấn mạnh đến những quyền lực hỗn mang mà Đức Chúa Trời hoàn toàn kiểm soát. Bài học là: Chúng ta tin cậy không phải vì hiểu được mọi kế hoạch của Ngài, mà vì biết Ngài là ai. “Nầy, tôi đã nói những điều tôi không hiểu, Thật là những sự rất cao cho tôi, mà tôi chẳng biết.” (Gióp 42:3).
4. Trọng Tâm Là Sự Gặp Gỡ Chúa, Chứ Không Phải Lời Giải Đáp: Kết cục của Gióp không phải là ông nhận được lời giải thích về cuộc đối thoại giữa Đức Chúa Trời và Satan, mà là chính ông được gặp Đức Giê-hô-va: “Trước kia tôi chỉ nghe nói về Chúa, nhưng bây giờ chính mắt tôi đã thấy Ngài.” (Gióp 42:5). Sự phục hồi của ông bắt đầu từ mối quan hệ đó. Trong mọi nỗi đau, mục tiêu tối thượng của Chúa thường là đưa chúng ta đến một sự hiểu biết thân mật hơn về chính Ngài.
Vậy, sách Gióp có phải là câu chuyện có thật hay ngụ ngôn? Câu trả lời vững chắc nhất là: Đây là một ghi chép có linh cảm, dựa trên lịch sử, được trình bày qua hình thức văn chương thi ca xuất sắc, nhằm mặc khải những chân lý vĩnh cửu về bản tánh Đức Chúa Trời, thực tại của sự đau khổ, và đức tin của con người.
Việc quá tập trung vào tranh luận "lịch sử hay ngụ ngôn" có thể khiến chúng ta bỏ lỡ mục đích chính của Thánh Linh: dạy chúng ta về sự nhịn nhục (Gia-cơ 5:11), sự khôn ngoan vượt trên sự hiểu biết của con người, và sự an ủi rằng Đức Chúa Trời của chúng ta là Đấng Tạo Hóa uy nghi, nhưng cũng là Đấng cho phép chính Con Một Ngài, Đức Chúa Jêsus Christ, bước vào nỗi đau của nhân loại. Chúa Jêsus, “Đấng chịu khổ hơn Gióp,” đã đổ huyết ra để cuối cùng cứu chuộc chúng ta khỏi tội lỗi—nguyên nhân gốc rễ của mọi đau khổ. Trong Ngài, chúng ta tìm thấy câu trả lời cuối cùng và sự an ủi trọn vẹn.
Hãy đọc sách Gióp với một tấm lòng khiêm nhường, sẵn sàng để Lời Chúa chất vấn những thành kiến của mình, và để được dẫn đến sự thờ phượng Đấng Toàn Năng, Đấng mà các đường lối cao hơn đường lối chúng ta như trời cao hơn đất (Ê-sai 55:8-9).