Quan điểm Cơ Đốc về lý trí là gì?

Trong thế giới ngày nay, thường tồn tại một quan niệm sai lầm rằng đức tin Cơ Đốc và lý trí là hai lĩnh vực đối lập, không thể dung hòa. Người ta hình dung một tín hữu phải “tắt não” để tin, hoặc ngược lại, một nhà tri thức duy lý thì không thể chấp nhận những điều siêu nhiên. Tuy nhiên, một nghiên cứu chuyên sâu vào Kinh Thánh sẽ cho chúng ta một bức tranh hoàn toàn khác: Lý trí là một món quà quý giá từ Đức Chúa Trời, được tạo dựng để con người nhận biết Ngài, yêu mến Ngài và sống theo ý muốn Ngài. Bài viết này sẽ khám phá nền tảng Kinh Thánh về nguồn gốc, bản chất, giới hạn, và vai trò được phục hồi của lý trí trong đời sống người tin Chúa.

Khởi điểm của mọi suy luận thần học về con người đều bắt nguồn từ Sáng-thế Ký. Kinh Thánh chép: “Đức Chúa Trời dựng nên loài người như hình Ngài; Ngài dựng nên loài người giống như hình Đức Chúa Trời; Ngài dựng nên người nam cùng người nữ.” (Sáng-thế Ký 1:27). Việc được tạo dựng theo “hình” (tiếng Hê-bơ-rơ: tselem) và “giống như” (tiếng Hê-bơ-rơ: demuth) của Đức Chúa Trời bao hàm nhiều phương diện, trong đó có năng lực tư duy, lý trí, và đạo đức.

Đức Chúa Trời là Đấng duy lý tối cao. Ngài là Logos (Lời, Lý Trí) – một khái niệm then chốt được Sứ đồ Giăng mặc khải: “Ban đầu có Ngôi Lời, Ngôi Lời ở cùng Đức Chúa Trời, và Ngôi Lời là Đức Chúa Trời.” (Giăng 1:1). Chúa Giê-xu Christ chính là hiện thân của Lý Trí Thần Thượng (Logos) đó, Đấng sáng tạo và duy trì mọi trật tự vũ trụ (Cô-lô-se 1:16-17). Vì vậy, khi con người được ban cho lý trí, đó là một phần phản chiếu bản tính của Đấng Tạo Hóa. Chúng ta có khả năng suy nghĩ, phân biệt, sáng tạo, lập luận, và quan trọng nhất là nhận biết Đấng đã tạo dựng nên mình.

Ngay sau khi tạo dựng A-đam, Đức Chúa Trời đã đem mọi loài thú đến “để xem người đặt tên chi” (Sáng-thế Ký 2:19). Hành động “đặt tên” này không đơn thuần là gắn nhãn, mà là một hành vi của lý trí: phân loại, nhận diện bản chất, và thiết lập quyền quản trị. Điều này cho thấy lý trí nguyên thủy của con người hoạt động trong sự hiệp một hoàn hảo với ý muốn Đức Chúa Trời.

Tuy nhiên, bi kịch của nhân loại bắt đầu khi lý trí được ban cho không còn tùng phục Đấng Tạo Hóa, mà muốn tự mình xác định điều thiện và ác. Con rắn đã cám dỗ bằng cách kích động lý trí một cách sai lệch: “Vì Đức Chúa Trời biết rằng hễ ngày nào hai người ăn trái cây đó, mắt mình sẽ mở ra, sẽ như Đức Chúa Trời, biết điều thiện và điều ác.” (Sáng-thế Ký 3:5). A-đam và Ê-va đã sử dụng ý chí và lý trí của mình để phản nghịch lại Lời phán rõ ràng của Đức Chúa Trời.

Hậu quả của tội lỗi là toàn diện, và lý trí không nằm ngoài sự hư hoại đó. Sứ đồ Phao-lô mô tả tình trạng của người ngoại đạo: “Họ có lòng hư xa, trí khôn đen tối.” (Ê-phê-sô 4:18). Trong tiếng Hy Lạp, từ “trí khôn” ở đây là dianoia (διάνοια), chỉ sự suy nghĩ, tư tưởng, khả năng hiểu biết. Nó đã trở nên “đen tối” (tiếng Hy Lạp: skotóō). Ông cũng cảnh báo: “Hãy giữ lấy mình, kẻo có ai bắt anh em bởi triết học và lời hư không, theo truyền thống của loài người, sơ học của thế gian, chớ không theo Đấng Christ.” (Cô-lô-se 2:8).

Điều này không có nghĩa Kinh Thánh bài xích triết học hay lý trí, mà cảnh báo về một nền lý trí đã “tự trị” – tách rời khỏi Đấng Christ, nguồn gốc của mọi khôn ngoan thật. Lý trí sa ngã có khuynh hướng:

• Tự tôn: Tôn vinh chính mình thay vì Đức Chúa Trời (Rô-ma 1:21-22).
• Biện minh cho tội lỗi: Dùng lý lẽ để bào chữa cho những hành vi trái lẽ thật.
• Hoài nghi và chối bỏ: “Kẻ ngu dại trong lòng nói rằng: chẳng có Đức Chúa Trời.” (Thi Thiên 14:1).

Công trình cứu chuộc của Chúa Giê-xu Christ không chỉ cứu linh hồn mà còn bắt đầu quá trình phục hồi mọi phương diện của con người, bao gồm cả tâm trí. Đây là tin mừng trọng tâm cho vấn đề này.

1. Sự Đổi Mới Của Tâm Trí (Meta-noia): Chúa Giê-xu kêu gọi: “Hãy ăn năn, vì nước thiên đàng đã đến gần.” (Ma-thi-ơ 4:17). Từ “ăn năn” trong Tân Ước Hy Lạp là metanoia (μετάνοια), nghĩa đen là “sự thay đổi tâm trí”. Đó không chỉ là cảm xúc hối hận, mà là một sự chuyển hướng toàn diện trong tư duy, nhận thức, và cách suy nghĩ, từ bỏ đường lối cũ để quay về cùng Đức Chúa Trời.

2. Đức Christ – Sự Khôn Ngoan Và Thông Sáng Của Chúng Ta: Sứ đồ Phao-lô tuyên bố: “Nhưng, ơn Đức Chúa Trời ban cho chúng ta, ấy là sự sống đời đời trong Đức Chúa Jêsus Christ, Chúa chúng ta.” (Rô-ma 6:23). Ông cũng khẳng định Chúa Giê-xu chính là hiện thân của sự khôn ngoan thần thượng: “Nhưng bởi Ngài mà anh em ở trong Đức Chúa Jêsus Christ, là Đấng mà Đức Chúa Trời đã làm nên sự khôn ngoan, sự công bình, sự nên thánh, và sự cứu chuộc cho chúng ta.” (I Cô-rinh-tô 1:30). Như vậy, khôn ngoan và thông sáng đích thực không nằm ở tài hùng biện hay triết lý phức tạp, mà ở trong mối liên hệ với Con Đức Chúa Trời.

3. Tâm Trí Của Đấng Christ: Đỉnh cao của sự phục hồi là người tin Chúa được mời gọi có cùng tâm trí như Ngài. “Chính anh em hãy có cái tâm trì như Đấng Christ đã có.” (Phi-líp 2:5). Từ “tâm trí” ở đây là phroneō (φρονέω), chỉ thái độ, xu hướng tư tưởng, và cách suy nghĩ. Lý trí được cứu chuộc bắt đầu được uốn nắn để suy nghĩ cách khiêm nhường, vị tha và vâng phục như Chúa Giê-xu.

Sứ đồ Phao-lô đưa ra một mệnh lệnh then chốt: “Đừng làm theo đời nầy, nhưng hãy biến hóa bởi sự đổi mới của tâm trí mình, để thử cho biết ý muốn tốt lành, đẹp lòng và trọn vẹn của Đức Chúa Trời là thể nào.” (Rô-ma 12:2).

Cụm từ “sự đổi mới của tâm trí” (tiếng Hy Lạp: anakainōsei tou noos) cho thấy đây là một tiến trình liên tục. Lý trí không chỉ được tái sinh một lần, mà cần được nuôi dưỡng và đổi mới mỗi ngày. Làm thế nào?

• Lắng Nghe Lời Chúa (Logos): Lý trí được tạo dựng bởi Logos thì cũng cần được nuôi dưỡng bởi Logos – chính là Lời Đức Chúa Trời trong Kinh Thánh. “Cả Kinh Thánh đều là bởi Đức Chúa Trời soi dẫn, có ích cho sự dạy dỗ, bẻ trách, sửa trị, dạy người trong sự công bình.” (II Ti-mô-thê 3:16). Suy ngẫm Lời Chúa là bài tập cao nhất cho lý trí Cơ Đốc.
• Cầu Nguyện Với Sự Hiểu Biết: Cầu nguyện không phải là thoát ly lý trí. Phao-lô nói: “Vậy thì tôi sẽ cầu nguyện bằng tâm thần, nhưng cũng cầu nguyện bằng trí khôn nữa. Tôi sẽ hát bằng tâm thần, nhưng cũng hát bằng trí khôn nữa.” (I Cô-rinh-tô 14:15). Sự kết hợp giữa tâm linh sốt sắng và trí khôn tỉnh táo là điều đẹp ý Chúa.
• Xét Đoán Và Phân Biệt: Người tin Chúa được kêu gọi sử dụng lý trí để thẩm định, phân biệt. “Hãy thử cho biết điều chi đẹp ý Chúa.” (Ê-phê-sô 5:10). “Hãy cân nhắc mọi việc, điều chi lành thì giữ lấy.” (I Tê-sa-lô-ni-ca 5:21). Điều này áp dụng cho giáo lý, cho các lựa chọn đạo đức, và cả việc phục vụ.

Lý thuyết thần học phải dẫn đến thực hành. Dưới đây là một số cách để chúng ta vận dụng và rèn luyện lý trí đã được phục hồi:

1. Học Kinh Thánh Có Phương Pháp: Đừng chỉ đọc thoáng qua. Hãy đặt câu hỏi: Phân đoạn này dạy gì về Đức Chúa Trời? Về con người? Về Chúa Cứu Thế? Áp dụng thế nào? Ghi chép, tra cứu bối cảnh, sử dụng các công cụ nghiên cứu (như từ điển, sách dẫn).
2. Tham Gia Thảo Luận Và Học Hỏi: Tham gia các nhóm nhỏ nghiên cứu Kinh Thánh, nơi chúng ta có thể đặt câu hỏi, tranh luận lành mạnh trong tình yêu thương để cùng hiểu rõ lẽ thật hơn (Công-vụ 17:11).
3. Đối Diện Với Những Câu Hỏi Khó: Đừng sợ những câu hỏi hóc búa về đức tin, đau khổ, khoa học... Hãy dùng chúng làm cơ hội để tìm kiếm, nghiên cứu Kinh Thánu và các nguồn tài liệu Cơ Đốc uy tín. Đức tin trưởng thành là đức tin đã đối diện với những thách thức của lý trí.
4. Phục Vụ Bằng Cả Trí Óc: Dâng lên Chúa khả năng phân tích, lập kế hoạch, sáng tạo, giải quyết vấn đề trong Hội Thánh và công việc. Một giáo sư, một kỹ sư, một bác sĩ, một người nội trợ đều có thể phục vụ Chúa cách xuất sắc bằng chính trí tuệ Ngài ban.
5. Kiểm Soát Tư Tưởng: “Hãy bắt hết các ý tưởng làm tôi vâng phục Đấng Christ.” (II Cô-rinh-tô 10:5). Thực hành việc “bắt giữ” những suy nghĩ tiêu cực, hoài nghi, kiêu ngạo, và đem chúng đối chiếu với lẽ thật của Đấng Christ.

Quan điểm Cơ Đốc về lý trí cho chúng ta một cái nhìn cân bằng và đầy hy vọng. Lý trí không phải là kẻ thù của đức tin, cũng không phải là thẩm phán tối cao trên đức tin. Thay vào đó, lý trí là người đầy tớ quý giá của đức tin, được Đức Chúa Trời ban tặng, bị tội lỗi làm hư hoại, và được Chúa Giê-xu Christ cứu chuộc cùng phục hồi.

Chúng ta được kêu gọi yêu mến Chúa với “hết lòng, hết linh hồn, hết sức, hết trí khôn” (Lu-ca 10:27). Việc sử dụng trí khôn cách trọn vẹn chính là một phần của sự thờ phượng. Khi chúng ta đầu phục Lời Chúa, để Đức Thánh Linh – Đấng dẫn chúng ta vào mọi lẽ thật (Giăng 16:13) – đổi mới tâm trí mình, chúng ta sẽ kinh nghiệm được sự tự do và sáng suốt đích thực. Chúng ta không còn phải chọn giữa một đức tin mù quáng và một lý trí kiêu ngạo, nhưng có thể bước đi trong một đức tin sáng suốt (fides quaerens intellectum – đức tin tìm kiếm sự hiểu biết), nơi mọi tư tưởng đều được bắt làm tôi vâng phục Đấng Christ.

Hãy can đảm suy nghĩ, học hỏi, chất vấn và nghiên cứu, nhưng hãy làm tất cả trong sự khiêm nhường, dưới sự dẫn dắt của Kinh Thánh và với tấm lòng hướng về Chúa Cứu Thế Giê-xu, là nền tảng cho mọi sự hiểu biết thật.