Giô-na trong Kinh Thánh là ai?

Trong dòng chảy lịch sử của các tiên tri Y-sơ-ra-ên, Giô-na nổi lên như một nhân vật độc đáo và đầy nghịch lý. Câu chuyện của ông không chỉ là một hành trình địa lý từ Gát-Hê-phe đến Ni-ni-ve, mà còn là một hành trình nội tâm sâu sắc—một cuộc chạy trốn khỏi tiếng gọi của Đức Chúa Trời để rồi cuối cùng khám phá lại chiều sâu của lòng thương xót thiên thượng. Qua cuốn sách mang tên ông và những lời nhắc đến trong Tân Ước, Giô-na trở nên một biểu tượng mạnh mẽ về ân điển, sự vâng phục miễn cưỡng, và sự phổ quát của sự cứu rỗi Đức Chúa Trời.

Tên "Giô-na" (יוֹנָה, *Yonah*) trong tiếng Hê-bơ-rơ có nghĩa là "chim bồ câu". Điều này mang một ý nghĩa biểu tượng, vì chim bồ câu thường tượng trưng cho hòa bình, nhưng cũng có thể biểu thị sự ngây thơ hoặc thậm chí là nỗi buồn (như trong Thi Thiên 55:6: "Ôi! Chớ gì tôi có cánh như chim bồ câu, ắt sẽ bay đi và ở được an nghỉ"). Giô-na là con trai của A-mi-tai (Giô-na 1:1), và chúng ta biết ông xuất thân từ Gát-Hê-phe (2 Các Vua 14:25), một thành thuộc địa phận Chi phái Sa-bu-lôn, gần Na-xa-rét. Điều này đặt ông vào vai trò một tiên tri tại miền Bắc Y-sơ-ra-ên dưới triều vua Giê-rô-bô-am II (khoảng 793-753 TCN).

2 Các Vua 14:25 cho thấy Giô-na từng là một nhà tiên tri được công nhận, người đã công bố lời tiên tri về việc mở rộng bờ cõi Y-sơ-ra-ên dưới thời Giê-rô-bô-am II. Điều này chứng tỏ ông không phải là một nhân vật hư cấu, mà là một tiên tri lịch sử có tầm ảnh hưởng. Sứ mạng của ông với Ni-ni-ve, vì thế, diễn ra trong bối cảnh một tiên tri "chính thống" đang được Đức Chúa Trời sử dụng cho một nhiệm vụ đặc biệt và đầy thách thức.

Sách Giô-na, một trong 12 sách Tiên tri Nhỏ, kể lại câu chuyện bốn chương đầy kịch tính.

1. Sự Bất Tuân và Chạy Trốn (Giô-na 1):
Đức Giê-hô-va truyền lệnh cho Giô-na: "Hãy chỗi dậy, đi đến thành lớn Ni-ni-ve, và kêu la nghịch cùng nó; vì tội ác chúng nó đã lên thấu trước mặt ta" (Giô-na 1:2). Thay vì đi về hướng đông đến Ni-ni-ve (thủ đô của đế quốc A-si-ri hùng mạnh và tàn bạo, kẻ thù truyền kiếp của Y-sơ-ra-ên), Giô-na lại xuống tàu tại Gióp-bê để trốn đến Ta-rê-si (hướng tây, có lẽ là Tây Ban Nha ngày nay). Động cơ của ông được tiết lộ rõ hơn ở chương 4: sợ hãi và lòng yêu nước cực đoan. Ông không muốn kẻ thù của dân tộc mình nhận được sự thương xót (Giô-na 4:2).

2. Cơn Bão và Sự Hối Cải trong Lòng Biển (Giô-na 2):
Đức Chúa Trời dấy lên một trận bão lớn. Sau khi bị thủy thủ đoàn quăng xuống biển theo lời xác nhận của chính ông, Giô-na bị một "con cá lớn" (דָּג גָּדוֹל, *dag gadol*) nuốt. Trong bụng cá ba ngày ba đêm, ông cầu nguyện một lời cầu nguyện đầy xúc cảm, trích dẫn nhiều Thi Thiên (Thi 42:7; 69:1; 120:1). Lời cầu nguyện này không phải để xin cứu khỏi chết, mà là một sự tạ ơn và tuyên xưng đức tin: "Còn tôi, với tiếng cảm tạ, tôi sẽ dâng của lễ cho Chúa... Sự cứu rỗi thuộc về Đức Giê-hô-va!" (Giô-na 2:9). Đây là điểm ngoặt: Giô-na chấp nhận sự phán xét và cứu rỗi của Đức Chúa Trời. Con cá nhả ông ra trên đất liền.

3. Sự Vâng Phục và Kết Quả Kỳ Diệu (Giô-na 3):
Lần thứ hai, lời Đức Giê-hô-va phán với Giô-na (câu 1). Lần này, ông vâng lời. Ông đi vào Ni-ni-ve, một thành phố "cực kỳ rộng lớn, đi mất ba ngày đường" (câu 3). Thông điệp của ông ngắn gọn và trực tiếp: "Còn bốn mươi ngày nữa, Ni-ni-ve sẽ bị đổ xuống!" (câu 4). Đáng kinh ngạc thay, từ vua đến dân thường, toàn thành đều tin Đức Chúa Trời, công bố lệnh kiêng ăn, mặc bao gai và kêu cầu cách khẩn thiết. Đức Chúa Trời thấy việc họ làm, thấy họ xây bỏ đường lối xấu xa, bèn động lòng thương xót và không giáng họa đã phán (câu 10). Đây là một trong những cuộc phục hưng vĩ đại nhất được ghi lại trong Kinh Thánh.

4. Sự Bất Mãn và Bài Học về Lòng Thương Xót (Giô-na 4):
Thay vì vui mừng, Giô-na nổi giận và cầu xin được chết. Ông ngồi ngoài thành chờ xem điều gì sẽ xảy ra. Đức Chúa Trời dùng một cây ngô đồng (קִיקָיוֹן, *qiqayon*) mọc lên che mát cho ông, rồi sai sâu hại cây ấy đi. Khi cây chết, Giô-na lại giận dữ vì cái nóng. Đức Chúa Trời dùng điều này để dạy ông một bài học quyết định: "Ngươi có tiếc cây ngô đồng... Còn ta, há chẳng nên tiếc thành lớn Ni-ni-ve... là nơi có hơn mười hai vạn người không biết phân biệt tay hữu và tay tả, lại với rất nhiều thú vật hay sao?" (Giô-na 4:10-11). Sách kết thúc một cách mở, để người đọc tự suy ngẫm về lòng thương xót vô bờ bến của Đức Chúa Trời.

Giô-na được chính Chúa Giê-xu nhắc đến, nâng tầm quan trọng của câu chuyện này lên một mức độ thần học mới.

• Ma-thi-ơ 12:38-41: Các thầy thông giáo và người Pha-ri-si xin Chúa Giê-xu một dấu lạ. Ngài đáp: "... chẳng ban cho dòng dõi gian ác này dấu lạ nào khác, ngoài dấu lạ của đấng tiên tri Giô-na. Vì Giô-na đã bị ở trong bụng cá lớn ba ngày ba đêm, cũng một thể ấy, Con người sẽ ở trong lòng đất ba ngày ba đêm". Chúa Giê-xu xác nhận tính lịch sử của Giô-na và dùng nó như một hình bóng (τυπος, *typos*) trực tiếp về sự chết, chôn và phục sinh của Ngài. Ngài còn so sánh sự hối cải của dân Ni-ni-ve với sự cứng lòng của thế hệ Ngài.
• Lu-ca 11:29-32: Tương tự, Chúa Giê-xu gọi Giô-na là một "dấu lạ" cho dân thành Ni-ni-ve, và khẳng định "đây nầy, có một Đấng tôn trọng hơn Giô-na ở đây".

Như vậy, trong Tân Ước, Giô-na không chỉ là một nhà truyền giáo, mà còn trở thành một hình ảnh tiên tri về Đấng Christ và sự cứu rỗi phổ quát qua Ngài.

Câu chuyện Giô-na để lại nhiều bài học sâu sắc cho hành trình đức tin của chúng ta ngày nay:

1. Đối Diện với "Ni-ni-ve" của Riêng Mình:
Mỗi chúng ta đều có thể có một "Ni-ni-ve"—một nhiệm vụ, một mối quan hệ khó khăn, một lời kêu gọi phục vụ mà chúng ta muốn chạy trốn vì sợ hãi, thành kiến, hoặc cảm thấy bất xứng. Bài học từ Giô-na dạy chúng ta rằng Đức Chúa Trời thường gọi chúng ta đến những nơi chúng ta không muốn đi, để bày tỏ vinh quang Ngài và mở rộng vòng tay yêu thương của chúng ta.

2. Lòng Thương Xót của Chúa Vượt Qua Giới Hạn Của Chúng Ta:
Chúng ta dễ dàng giới hạn ân điển Chúa cho những người chúng ta cho là xứng đáng. Giô-na nhắc nhở chúng ta rằng Đức Chúa Trời là Đấng giàu lòng thương xót (Ê-phê-sô 2:4), và ý muốn Ngài là mọi người đều được cứu (1 Ti-mô-thê 2:4). Chúng ta được kêu gọi để cầu nguyện và rao giảng cho cả những người ngoài vòng "văn hóa" hay "chính kiến" của chúng ta.

3. Sự Vâng Phục Trọn Vẹn Đến Từ Một Tấm Lòng Được Biến Đổi:
Giô-na vâng lời rao giảng, nhưng tấm lòng ông chưa thật sự đồng đi với lòng Chúa. Sự vâng phục bề ngoài mà thiếu đi tình yêu thương và lòng thương xót thì vẫn còn thiếu sót. Đức Chúa Trời muốn biến đổi chúng ta từ bên trong, để khi chúng ta phục vụ, chúng ta làm với tấm lòng của Chúa Cứu Thế Giê-xu—Đấng đã khóc thương Giê-ru-sa-lem (Lu-ca 19:41).

4. Chúa Là Nơi Nương Náu Trong Cơn Bão:
Khi chúng ta chạy trốn Chúa, cuộc đời chúng ta sẽ gặp "cơn bão". Nhưng ngay cả trong những hoàn cảnh tăm tối nhất (như trong bụng cá), Chúa vẫn nghe lời cầu nguyện chân thành. Sự hối cải và quay về với Ngài luôn mở ra một con đường mới. "Sự cứu rỗi thuộc về Đức Giê-hô-va" (Giô-na 2:9) là chân lý bất biến cho mọi nan đề.

5. Hãy Nhìn Thế Giới Qua Đôi Mắt Của Chúa:
Cuối cùng, Chúa hỏi Giô-na: "Ta há chẳng nên tiếc...?" (Giô-na 4:11). Cơ Đốc nhân được kêu gọi để có cái nhìn của Đức Chúa Trời về thế giới: nhìn thấy những linh hồn đang hư mất, những sự đau đớn, và những nhu cầu thuộc linh, và động lòng thương xót như Ngài.

Giô-na là một tấm gương phản chiếu nhiều mặt của chính chúng ta: bất toàn, sợ hãi, thành kiến, nhưng cuối cùng vẫn nằm trong tay chủ quyền và ân điển của Đức Chúa Trời. Câu chuyện của ông không kết thúc bằng thất bại, mà bằng một câu hỏi mở từ chính Đức Chúa Trời, mời gọi mỗi chúng ta suy ngẫm. Qua Giô-na, chúng ta thấy được Chúa Giê-xu—Đấng đã vâng phục trọn vẹn, xuống tận âm phủ, và sống lại để mang đến sự cứu rỗi không chỉ cho một thành mà cho cả thế gian. Ước gì chúng ta học được sự vâng phục trọn vẹn, mở rộng lòng với lòng thương xót của Chúa, và can đảm bước đến với những "Ni-ni-ve" mà Ngài đặt để trên hành trình đức tin của mình.