Thuyết Thời Kỳ: Sự Phân Chia Kế Hoạch Cứu Rỗi Của Đức Chúa Trời Trong Kinh Thánh
Khi nghiên cứu Kinh Thánh, một trong những chìa khóa quan trọng để tránh sự lẫn lộn và hiểu sai Lời Chúa là nhận biết rằng Đức Chúa Trời đã hành động với nhân loại theo những cách thức khác nhau trong những khoảng thời gian khác nhau. Sự nhận biết này dẫn chúng ta đến với "Thuyết Thời Kỳ" (Dispensationalism). Bài viết này sẽ đi sâu khảo sát học thuyết này dưới ánh sáng của Kinh Thánh, phân tích nền tảng, các thời kỳ chính yếu và ý nghĩa thực tiễn cho đời sống Cơ Đốc nhân ngày nay.
Thuyết Thời Kỳ (từ gốc tiếng Anh "dispensation", dịch từ tiếng Hy Lạp "oikonomia" - οἰκονομία) là một hệ thống giải kinh nhấn mạnh sự phân biệt các giai đoạn khác nhau trong chương trình mặc khải và cứu rỗi của Đức Chúa Trời đối với nhân loại. Từ "oikonomia" có nghĩa đen là "sự quản trị một gia đình" hay "sự cai quản", hàm ý một trật tự hoặc sự sắp đặt cụ thể. Trong mỗi "thời kỳ" hay "sự quản trị" này, Đức Chúa Trời bày tỏ một phương cách cụ thể mà qua đó con người được kêu gọi sống và đáp ứng với Ngài, và Ngài bày tỏ thêm một khía cạnh của kế hoạch cứu rỗi toàn diện của Ngài.
Nền tảng của thuyết này dựa trên sự quan sát rằng Kinh Thánh tự nó phân chia lịch sử. Ê-phê-sô 3:2 chép: "Vả, anh em đã nghe nói về sự quản trị (oikonomia) của ân điển Đức Chúa Trời, là ân điển Ngài ban cho tôi đối với anh em". Ở đây, Sứ đồ Phao-lô nói về một "sự quản trị" đặc biệt – sự quản trị của ân điển – đã được ủy thác cho ông. Cô-lô-se 1:25 cũng xác nhận: "Ấy là vì Hội thánh mà tôi được làm kẻ giúp việc, để rao truyền cho anh em lời Đức Chúa Trời cách trọn vẹn, tức là sự mầu nhiệm đã giấu kín từ đời trước và các đời khác, nhưng nay đã tỏ ra cho các thánh đồ Ngài". Điều này chỉ ra một sự thay đổi trong chương trình của Đức Chúa Trời: một "mầu nhiệm" mới được bày tỏ.
Nguyên tắc giải kinh cốt lõi của Thuyết Thời Kỳ là giải nghĩa Kinh Thánh theo nghĩa đen, văn phạm-lịch sử. Điều này có nghĩa là hiểu Lời Chúa theo nghĩa thông thường, trừ khi ngữ cảnh rõ ràng chỉ ra một hình thức văn chương khác (như thi ca, ẩn dụ). Nguyên tắc này dẫn đến sự phân biệt rõ ràng giữa Y-sơ-ra-ên (dân tộc được hứa ban đất và vương quốc theo nghĩa đen) và Hội Thánh (thân thể của Đấng Christ, gồm cả người Do Thái và Dân Ngoại tin Chúa trong thời đại này).
Mặc dù có một số biến thể trong cách phân loại, nhưng hầu hết các nhà giải kinh theo Thuyết Thời Kỳ đều đồng ý về những thời kỳ lớn sau đây:
1. Thời Kỳ Vô Tội (hay Quản Trị Tự Do - Innocence): Từ sự sáng tạo đến sự sa ngã (Sáng Thế Ký 1:28-3:6). Con người (A-đam và Ê-va) sống trong vườn Ê-đen với một điều răn đơn giản: không được ăn trái của cây biết điều thiện và điều ác. Sự thử nghiệm dựa trên sự vâng phục duy nhất này. Thời kỳ kết thúc với sự bất tuân và sự sa ngã.
2. Thời Kỳ Lương Tâm (Conscience): Từ sau sự sa ngã đến trước cơn nước lụt (Sáng Thế Ký 3:7-8:14). Con người bị đuổi khỏi vườn và bị phó cho sự dẫn dắt của lương tâm. Sáng Thế Ký 6:5 mô tả tình trạng: "Đức Giê-hô-va thấy sự hung ác của loài người trên mặt đất rất nhiều, và các ý tưởng của lòng họ chỉ là xấu luôn". Thời kỳ này kết thúc với sự phán xét toàn cầu qua cơn nước lụt.
3. Thời Kỳ Cai Trị Của Loài Người (Human Government): Từ sau nước lụt đến sự lộn xộn tại Ba-bên (Sáng Thế Ký 8:15-11:9). Đức Chúa Trời thiết lập giao ước với Nô-ê và trao quyền cai trị, thậm chí thi hành án tử hình cho kẻ giết người (Sáng Thế Ký 9:6). Con người được giao trách nhiệm cai trị nhau dưới sự uỷ quyền của Đức Chúa Trời. Sự thất bại thể hiện qua việc xây tháp Ba-bên, dẫn đến sự phân tán các dân tộc.
4. Thời Kỳ Lời Hứa (Promise): Từ sự kêu gọi Áp-ra-ham đến khi ban Luật Pháp tại Si-na-i (Sáng Thế Ký 12:1-Xuất Ê-díp-tô Ký 19:8). Đây là thời kỳ của các tổ phụ. Đức Chúa Trời thiết lập giao ước vô điều kiện với Áp-ra-ham, hứa ban dòng dõi, đất đai và phước hạnh (Sáng Thế Ký 12:1-3). Sự cứu rỗi vẫn dựa trên đức tin (Sáng Thế Ký 15:6), nhưng được sống dưới sự mặc khải đặc biệt cho các tổ phụ.
5. Thời Kỳ Luật Pháp (Law): Từ Si-na-i đến sự chết và phục sinh của Đấng Christ (Xuất Ê-díp-tô Ký 20:1-Công Vụ 1:26). Đây là thời kỳ trọng tâm của Cựu Ước. Đức Chúa Trời ban cho Y-sơ-ra-ên Luật Pháp chi tiết qua Môi-se. Sự sống và phước hạnh được hứa dựa trên sự vâng giữ trọn vẹn luật pháp (Lê-vi Ký 18:5, Phục Truyền 28), nhưng luật pháp cũng bày tỏ tội lỗi và sự cần thiết của một Đấng Cứu Chuộc (Ga-la-ti 3:24). Thời kỳ này chứng kiến sự thất bại liên tục của Y-sơ-ra-ên và sự cần thiết của các của lễ chuộc tội.
6. Thời Kỳ Ân Điển (Grace) - Thời Đại Hội Thánh: Từ lễ Ngũ Tuần (Công Vụ 2) đến sự cất lên Hội Thánh (1 Tê-sa-lô-ni-ca 4:13-18). Đây là thời đại hiện tại. Sự cứu rỗi được ban cho bởi ân điển thông qua đức tin nơi công tác hoàn tất của Chúa Giê-xu Christ, không bởi việc làm (Ê-phê-sô 2:8-9). Mầu nhiệm của Hội Thánh, là thân thể của Đấng Christ gồm cả người Do Thái và Dân Ngoại, được bày tỏ (Ê-phê-sô 3:1-10). Trách nhiệm của Cơ Đốc nhân là sống bởi đức tin và rao giảng Tin Lành cho mọi dân tộc.
7. Thời Kỳ Vương Quốc Ngàn Năm (Millennium) - Vương Quốc Tương Lai: Kỷ nguyên 1000 năm Chúa Christ cai trị trên đất sau khi Ngài tái lâm (Khải Huyền 20:1-6). Đây là sự ứng nghiệm các lời tiên tri trong Cựu Ước về một vương quốc vinh hiển của Đấng Mê-si tại Giê-ru-sa-lem. Sa-tan sẽ bị cầm giữ, và sự công bình sẽ ngự trị. Thời kỳ này kết thúc với sự nổi loạn cuối cùng và sự phán xét trước ngai trắng lớn (Khải Huyền 20:7-15).
Một điểm then chốt của Thuyết Thời Kỳ là sự phân biệt giữa phương pháp cứu rỗi và phương pháp quản trị của Đức Chúa Trời. Trong mọi thời kỳ, sự cứu rỗi luôn luôn bởi ân điển thông qua đức tin. Áp-ra-ham tin Đức Giê-hô-va, thì Ngài kể sự đó là công bình cho người (Sáng Thế Ký 15:6). Tuy nhiên, nội dung của đức tin và phương cách sống của con người với Đức Chúa Trời lại khác nhau tùy theo mặc khải tiến triển của Ngài. Thời Cựu Ước, họ tin lời hứa về Đấng Cứu Thế tương lai; thời Tân Ước, chúng ta tin vào Đấng Christ đã đến và hoàn tất công việc cứu chuộc.
Thuyết này cũng nhấn mạnh sự phân biệt giữa Y-sơ-ra-ên và Hội Thánh. Y-sơ-ra-ên là dân tộc theo nghĩa đen, con cháu của Áp-ra-ham, Y-sác, và Gia-cốp, là đối tượng của các giao ước đất đai và vương quốc (ví dụ: Giao ước Áp-ra-ham, Giao ước Đa-vít). Hội Thánh là một thực thể mới được tạo dựng trong Đấng Christ (Ê-phê-sô 2:15), không hề được mặc khải trong Cựu Ước (Ê-phê-sô 3:5). Hội Thánh không thay thế Y-sơ-ra-ên; các lời hứa của Đức Chúa Trời với Y-sơ-ra-ên sẽ được ứng nghiệm theo nghĩa đen trong tương lai (Rô-ma 11:25-29).
Hiểu biết về Thuyết Thời Kỳ không chỉ là kiến thức thần học, mà còn mang lại những lợi ích thiết thực:
1. Giúp Giải Kinh Cách Chính Xác: Khi đọc Kinh Thánh, chúng ta sẽ tự hỏi: "Đoạn này được viết cho ai? Trong thời kỳ nào?" Điều này ngăn ngừa việc áp dụng một cách máy móc những mạng lệnh dành riêng cho Y-sơ-ra-ên dưới Luật Pháp (như các luật về thực phẩm, nghi lễ) vào đời sống Hội Thánh ngày nay, trong khi vẫn rút ra được những nguyên tắc thuộc linh vĩnh cửu.
2. Làm Sáng Tỏ Sự Nhất Quán Của Kế Hoạch Đức Chúa Trời: Chúng ta thấy được bức tranh lớn và vẻ đẹp của sự khôn ngoan Đức Chúa Trời. Mỗi thời kỳ, dù con người thất bại, đều dẫn đến sự mặc khải sâu sắc hơn về ân điển và nhu cầu cứu rỗi của Ngài, và cuối cùng hội tụ trong Đấng Christ (Ê-phê-sô 1:10).
3. Củng Cố Niềm Hy Vọng Về Tương Lai: Hiểu biết về sự phân biệt giữa Hội Thánh và Y-sơ-ra-ên giúp chúng ta hiểu rõ các lời tiên tri về tương lai. Chúng ta sống trong sự trông đợi phước hạnh đặc biệt của Hội Thánh là được cất lên để gặp Chúa (1 Tê-sa-lô-ni-ca 4:17), đồng thời tin chắc rằng Đức Chúa Trời sẽ thành tín giữ các lời hứa của Ngài với dân Y-sơ-ra-ên và cả thế gian trong kỷ nguyên Vương Quốc.
4. Định Vị Đúng Vị Trí Của Chúng Ta Trong Chương Trình Của Đức Chúa Trời: Chúng ta ý thức rằng mình đang sống trong "Thời Kỳ Ân Điển", thời đại của Hội Thánh. Vì thế, trọng tâm của chúng ta không phải là xây dựng một vương quốc thuộc thể trên đất, mà là rao truyền Tin Lành của ân điển và sống như những công dân của thiên quốc (Phi-líp 3:20), biểu lộ tình yêu và ân điển của Đấng Christ.
5. Nuôi Dưỡng Lòng Biết Ơn Về Ân Điển: Khi thấy sự nghiêm khắc của thời kỳ Luật Pháp và sự thất bại của con người trong các thời kỳ trước, chúng ta càng cảm tạ Đức Chúa Trời vì đặc ân được sống dưới "sự quản trị của ân điển" (Ê-phê-sô 3:2), nơi sự cứu rỗi được ban cho cách dồi dào và tự do.
Thuyết Thời Kỳ, khi được hiểu đúng đắn, không phải là việc phân chia Kinh Thánh thành những mảnh rời rạc, mà ngược lại, là công cụ để nhìn thấy sợi chỉ đỏ xuyên suốt của chương trình cứu rỗi. Mỗi thời kỳ là một chương trong kế hoạch vĩ đại của Đức Chúa Trời, và mọi chương đều hướng về Chúa Giê-xu Christ. Ngài là A-đam cuối cùng (1 Cô-rinh-tô 15:45), là hạt giống của Áp-ra-ham (Ga-la-ti 3:16), là Đấng Môi-se lớn hơn (Phục Truyền 18:15; Công Vụ 3:22), là Đấng làm trọn luật pháp (Ma-thi-ơ 5:17), là Đầu của Hội Thánh (Ê-phê-sô 5:23), và là Vua sắp trị vì (Khải Huyền 19:16).
Là Cơ Đốc nhân sống trong thời đại ân điển, chúng ta được mời gọi để:
1. Sống bằng đức tin trong sự hoàn thành công tác của Đấng Christ.
2. Nghiên cứu Kinh Thánh cách cẩn thận, phân biệt đúng sứ điệp cho từng thời đại.
3. Tận dụng cơ hội rao truyền Tin Lành trong thời kỳ đặc biệt này của ân điển.
4. Trông đợi sự trở lại của Chúa chúng ta, là niềm hy vọng phước hạnh sẽ chấm dứt thời đại Hội Thánh và mở ra kỷ nguyên vinh hiển tiếp theo trong chương trình của Đức Chúa Trời.
Hãy giữ lấy lời hứa quý báu này: "Vậy anh em chớ hổ thẹn về chứng của Chúa chúng ta... nhưng hãy cậy quyền phép Đức Chúa Trời... mà cùng chịu khổ vì Tin Lành. Ấy là Ngài đã giải cứu chúng ta... theo ý chỉ và ân điển của Ngài, là ân điển đã ban cho chúng ta trong Đức Chúa Giê-xu Christ từ trước muôn đời, mà bây giờ đã bày ra bởi sự hiện đến của Cứu Chúa chúng ta là Đức Chúa Giê-xu Christ, Ngài đã hủy diệt sự chết, và dùng Tin Lành làm cho sự sống và sự không hề chết được sáng tỏ ra" (2 Ti-mô-thê 1:8-10).