Ishtar và Lễ Phục Sinh: Phân Tích Thần Học và Lịch Sử
Trong những năm gần đây, một luận điểm lan truyền trên mạng xã hội và một số diễn đàn tuyên bố rằng Lễ Phục Sinh (Easter) của Cơ Đốc giáo thực chất có nguồn gốc từ lễ hội thờ cúng nữ thần Ishtar của Babylon, và biểu tượng trứng, thỏ Phục Sinh đều là những yếu tố ngoại giáo. Bài viết này sẽ đi sâu vào nghiên cứu lịch sử, khảo cổ và đặc biệt là nền tảng Kinh Thánh để làm sáng tỏ: Ishtar thực sự là ai, và có mối liên hệ nguồn gốc trực tiếp nào giữa bà ta với Lễ Phục Sinh của Cơ Đốc nhân hay không? Là những người tin theo Lời Chúa, chúng ta cần có sự hiểu biết chính xác để “hãy thử cho biết những sự đẹp lòng Chúa” (Ê-phê-sô 5:10) và giữ vững đức tin trong chân lý.
Ishtar (còn được biết đến với tên Inanna trong thần thoại Sumer) là một vị thần chính trong hệ thống đa thần của vùng Lưỡng Hà (Mesopotamia) cổ đại, nay thuộc Iraq. Bà được thờ cúng từ rất sớm, khoảng thiên niên kỷ thứ 4 trước Công Nguyên.
1.1 Bản Chất và Chức Năng: Ishtar là một vị thần phức tạp, kết hợp nhiều mặt đối lập:
Thần Tình Yêu và Sắc Đẹp: Bà được xem là thần bảo trợ cho tình yêu lãng mạn, tình dục và sinh sản.
Thần Chiến Tranh: Đồng thời, Ishtar cũng là một nữ thần chiến tranh hung bạo, thường được miêu tả cầm vũ khí, cưỡi sư tử.
Thần Hành Tinh Venus: Bà được liên kết với ngôi sao Mai (Venus).
1.2 Thần Thoại Chính: Câu chuyện nổi tiếng nhất về Ishtar là “Hành Trình Xuống Âm Phủ” (Descent to the Underworld). Trong thần thoại này, Ishtar xuống thế giới người chết (Arallu) để thách thức chị gái mình là Ereshkigal, nữ thần cai quản âm phủ. Kết quả, bà bị giết và treo xác lên một cái cọc. Để cứu thế giới khỏi sự đình trệ (vì mọi hoạt động tình yêu và sinh sản đều ngừng lại), các vị thần tạo ra một sinh thể để đánh lừa thần chết và giải cứu Ishtar. Bà được phép trở về dương thế nhưng phải tìm một người thay thế mình ở lại âm phủ.
1.3 Sự Thờ Cúng và Ảnh Hưởng: Việc thờ cúng Ishtar thường liên quan đến nghi thức tôn giáo với mại dâm thiêng liêng (sacred prostitution) và các nghi lễ phồn thực. Tên và một số khía cạnh của bà được đồng hóa với các nữ thần khác trong khu vực như Astarte của người Canaan/Phoenicia và Aphrodite của Hy Lạp.
“Chúng nó chẳng nhìn biết đường lối của Ðức Giê-hô-va, chẳng tìm kiếm luật lệ của Ðức Chúa Trời mình… vì chúng nó đã chứa đầy những tục tĩu của phương đông, tin bói khoa như người Phi-li-tin, và buôn bán với con cái của người ngoại bang.” (Ê-sai 2:6, bối cảnh cảnh báo về ảnh hưởng ngoại giáo)
Trái ngược hoàn toàn với những nguồn gốc thần thoại, Lễ Phục Sinh của Cơ Đốc giáo có nền tảng lịch sử và thần học rõ ràng được ghi chép trong Kinh Thánh.
2.1 Từ Ngữ và Ý Nghĩa:
- Tiếng Việt: “Phục Sinh” có nghĩa là “Sống Lại”.
- Tiếng Anh “Easter”: Từ này có nguồn gốc từ tiếng Anh cổ “Ēastre”, tên của một nữ thần mùa xuân Germanic. Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhấn mạnh là đây chỉ là vấn đề từ vựng trong một ngôn ngữ cụ thể, hoàn toàn không phản ánh bản chất thần học của ngày lễ.
- Từ Ngữ Gốc và Quan Trọng Nhất: Trong tiếng Hy Lạp Kinh Thánh, từ được dùng là Πάσχα (Pascha), mượn từ tiếng Hê-bơ-rơ פֶּסַח (Pesach) - có nghĩa là “Lễ Vượt Qua”. Đây là từ then chốt để hiểu mối liên hệ.
2.2 Sự Kiện Lịch Sử – Sự Chết và Phục Sinh của Chúa Giê-xu: Lễ Phục Sinh hoàn toàn dựa trên sự kiện lịch sử có thể kiểm chứng được (dù bằng đức tin) được bốn sách Phúc Âm ghi lại:
- Chúa Giê-xu Christ, Con Đức Chúa Trời, chịu đóng đinh trên thập tự giá, chịu chết và được chôn trong mộ (Ma-thi-ơ 27, Mác 15, Lu-ca 23, Giăng 19).
- “Ngài đã bị nộp vì tội lỗi chúng ta, và sống lại vì sự xưng công bình của chúng ta” (Rô-ma 4:25).
- Đến ngày thứ ba, Ngài từ kẻ chết sống lại, khải hoàn chiến thắng sự chết và tội lỗi (Ma-thi-ơ 28, Mác 16, Lu-ca 24, Giăng 20).
2.3 Mối Liên Hệ Thần Học với Lễ Vượt Qua: Đây là điểm then chốt. Sự kiện Phục Sinh xảy ra đúng vào thời điểm Lễ Vượt Qua của người Do Thái, và Kinh Thánh chỉ rõ Chúa Giê-xu chính là Chiên Con Lễ Vượt Qua của Đức Chúa Trời.
“Vì Đấng Christ là con sinh lễ Vượt Qua của chúng ta, đã bị giết rồi.” (1 Cô-rinh-tô 5:7)
Sự phục sinh của Ngài là sự ứng nghiệm trọn vẹn của biểu tượng Vượt Qua: chiên con bị giết để máu nó bảo vệ dân sự khỏi sự chết (Xuất Ê-díp-tô Ký 12), còn Chúa Giê-xu, Chiên Con hoàn hảo, chịu chết và sống lại để giải cứu nhân loại khỏi sự chết đời đời.
Sau khi hiểu rõ hai đối tượng, chúng ta có thể phân tích các luận điểm thường thấy:
3.1 Luận Điểm về Tên Gọi (“Easter” bắt nguồn từ “Ishtar”):
Đây là một sự nhầm lẫn ngữ âm không có cơ sở học thuật. Tên “Easter” (Ēastre) có nguồn gốc Germanic, trong khi “Ishtar” có nguồn gốc Semitic (Ả Rập/Do Thái). Hai từ này thuộc hai ngữ hệ hoàn toàn khác biệt và không có mối liên hệ từ nguyên nào. Hơn nữa, như đã trình bày, tên gọi chính xác và phổ quát trong Hội Thánh đầu tiên là Pascha (Lễ Vượt Qua), chứ không phải Easter.
3.2 Luận Điểm về Biểu Tượng (Trứng và Thỏ):
Đúng là trứng và thỏ từng là biểu tượng của sự sinh sản, mùa xuân trong nhiều nền văn hóa ngoại giáo, có thể bao gồm cả những lễ hội liên quan đến Ishtar/Astarte. Tuy nhiên:
- Không có bằng chứng lịch sử trực tiếp cho thấy các Cơ Đốc nhân đầu tiên (thế kỷ 1-3) sử dụng trứng hay thỏ làm biểu tượng cho sự phục sinh. Họ sử dụng biểu tượng con cá (Ichthys), chiên con, hoặc anchor (mỏ neo).
- Các biểu tượng trứng (tượng trưng cho sự sống mới, ngôi mộ trống) và thỏ (sinh sôi nảy nở) chỉ được gắn liền với mùa Phục Sinh ở châu Âu nhiều thế kỷ sau, thông qua quá trình văn hóa dân gian hóa và hòa trộn với các tập tục mừng xuân địa phương. Đây là hiện tượng văn hóa, không phải thần học hay phụng vụ cốt lõi.
- Bản chất của Lễ Phục Sinh không nằm ở những biểu tượng văn hóa này, mà nằm ở sự kiện lịch sử Chúa Giê-xu sống lại.
3.3 Luận Điểm về Cốt Truyện (Chết và Sống Lại):
Câu chuyện Ishtar xuống âm phủ và trở về không phải là sự “sống lại” theo nghĩa Cơ Đốc giáo. Đó là một chu kỳ sinh-tử-tái sinh theo tự nhiên, gắn liền với các thần thoại nông nghiệp về mùa màng. Trong khi đó, sự phục sinh của Chúa Giê-xu là một sự kiện lịch sử duy nhất, vĩnh viễn phá vỡ quyền lực của sự chết, mang đến sự sống đời đời:
“Ngài đã bị giết vì chúng ta, song đã sống lại, và hiện đang ngự bên hữu Đức Chúa Trời, cầu thay cho chúng ta.” (Rô-ma 8:34)
Hai câu chuyện có bản chất hoàn toàn khác biệt: một là thần thoại chu kỳ, một là lịch sử cứu chuộc.
1. Trang Bị Sự Hiểu Biết Chính Xác: “Hãy sẵn sàng để trả lời mọi kẻ hỏi lẽ về sự trông cậy trong anh em” (1 Phi-e-rơ 3:15). Hiểu rõ nguồn gốc Kinh Thánh của Phục Sinh giúp chúng ta giải thích đức tin cách rõ ràng, phân biệt giữa cốt lõi thần học và các yếu tố văn hóa bên ngoài.
2. Giữ Vững Trọng Tâm: Chúa Giê-xu Phục Sinh: Đừng để những tranh luận về biểu tượng hay tên gọi làm mờ đi trọng tâm của ngày lễ. Hãy tập trung vào sự vĩ đại của sự kiện Phục Sinh – nền tảng của đức tin chúng ta: “Nếu Đấng Christ chẳng từ kẻ chết sống lại, thì đức tin anh em cũng vô ích, anh em còn ở trong tội lỗi mình” (1 Cô-rinh-tô 15:17).
3. Sống Với Quyền Năng Phục Sinh: Sự phục sinh không chỉ là sự kiện trong quá khứ, mà là quyền năng hiện tại cho đời sống người tin. “Nguyền xin tôi được biết Ngài, và quyền phép sự sống lại của Ngài… cho đến nỗi tôi cũng từ kẻ chết sống lại” (Phi-líp 3:10-11). Điều này có nghĩa là chúng ta có thể sống một đời sống mới, chiến thắng tội lỗi và thất vọng nhờ Đấng Christ đang sống trong mình.
4. Khôn Ngoan Trong Văn Hóa: Chúng ta có thể sử dụng những biểu tượng văn hóa như trứng Phục Sinh như những công cụ để giảng giải ý nghĩa thuộc linh (ví dụ: quả trứng nứt vỏ tượng trưng cho ngôi mộ mở ra, sự sống mới bên trong tượng trưng cho sự sống đời đời). Quan trọng là làm rõ ý nghĩa thật và đừng để chúng trở thành đối tượng thờ phượng hay làm lu mờ Chúa Giê-xu.
Qua nghiên cứu, chúng ta có thể kết luận:
- Ishtar là một nữ thần ngoại giáo của Mesopotamia, gắn liền với thần thoại chu kỳ về tình yêu, chiến tranh và sinh sản.
- Lễ Phục Sinh (Pascha) của Cơ Đốc giáo có nguồn gốc trực tiếp và độc nhất từ Lễ Vượt Qua của Do Thái giáo và được hoàn thành trong sự kiện lịch sử Chúa Giê-xu Christ chịu chết và sống lại, như Kinh Thánh đã ghi chép.
- Không có mối liên hệ nguồn gốc thần học hay lịch sử trực tiếp nào giữa Ishtar và Lễ Phục Sinh. Các lập luận về tên gọi và biểu tượng chủ yếu dựa trên sự trùng hợp ngẫu nhiên, ngộ nhận ngôn ngữ, và sự pha trộn văn hóa muộn về sau.
Là Cơ Đốc nhân, chúng ta hãy vững vàng trong lẽ thật của Phúc Âm, tôn cao Chúa Giê-xu Christ – Đấng đã phá tan xiềng xích của sự chết. Hãy để mùa Phục Sinh này là lời nhắc nhở quyền năng biến đổi của Ngài trong đời sống chúng ta, và là động lực để chúng ta rao truyền niềm hy vọng sống lại cho một thế giới đang hư mất. “Ngợi khen Đức Chúa Trời, là Cha Đức Chúa Giê-xu Christ chúng ta, Ngài theo lòng thương xót cả thể khiến chúng ta lại sinh ra, đặng chúng ta nhờ sự sống lại của Đức Chúa Giê-xu Christ mà có sự trông cây sống” (1 Phi-e-rơ 1:3).