Sứ điệp của Ê-li-pha người Thê-man cho Gióp là gì?

Cuộc đối thoại giữa Gióp và ba người bạn trong sách Gióp là một trong những cuộc tranh luận thần học sâu sắc và cảm động nhất trong toàn bộ Kinh Thánh. Trong số ba người bạn, Ê-li-pha người Thê-man là người lên tiếng đầu tiên và có lẽ là người có lập luận thần học chặt chẽ nhất. Sứ điệp của ông không chỉ là lời an ủi riêng cho Gióp, mà còn phản ánh một hệ thống tư tưởng tôn giáo phổ biến thời bấy giờ, một cách hiểu về mối quan hệ giữa tội lỗi, sự công bình của Đức Chúa Trời và sự đau khổ của con người. Bài nghiên cứu này sẽ đi sâu phân tích ba bài diễn thuyết của Ê-li-pha, giải nghĩa ngữ nguyên, bối cảnh và những hệ luận thực tiễn cho đời sống Cơ Đốc nhân ngày nay.

Ê-li-pha được giới thiệu là người Thê-man (Gióp 2:11), một vùng đất nổi tiếng về sự khôn ngoan (xem thêm Giê-rê-mi 49:7). Ông là người lớn tuổi nhất và được kính trọng nhất trong nhóm ba người bạn (Gióp 32:6-7). Việc ông lên tiếng đầu tiên là phù hợp với phép xã giao và sự tôn trọng tuổi tác thời đó. Sau bảy ngày bảy đêm im lặng cùng Gióp trong đau đớn (Gióp 2:13), Ê-li-pha bắt đầu lời an ủi bằng một câu hỏi đầy tính triết lý: “Ví thử có ai muốn nói với ông, ông hăng hái lắm; nhưng ai cầm giữ được lời mình?” (Gióp 4:2). Cách mở đầu này cho thấy ông là người thận trọng, nhưng cũng tự tin vào sự hiểu biết và kinh nghiệm của mình.

Danh xưng “Thê-man” gợi lên hình ảnh của một trung tâm trí tuệ. Tuy nhiên, sự khôn ngoan của thế gian, dù uyên bác đến đâu, cũng có thể trở nên hữu hạn và thậm chí sai lầm khi đối diện với những mầu nhiệm của sự đau khổ thánh và chủ quyền tối cao của Đức Chúa Trời. Đây chính là điểm then chốt trong toàn bộ cuộc đối thoại.

Bài Diễn Thuyết Thứ Nhất (Gióp 4-5): Nền Tảng Thần Học Về Sự Đền Tội.

Ê-li-pha bắt đầu với một lời khen ngợi mỉa mai: Gióp đã từng khuyên bảo và nâng đỡ nhiều người, nhưng giờ đây khi hoạn nạn đến với chính mình, ông lại “hăng hái” và “bối rối” (Gióp 4:3-5). Sau đó, ông trình bày nền tảng thần học của mình, có thể tóm tắt qua các điểm chính:

• Nguyên Tắc Nhân Quả Tuyệt Đối Trong Đạo Đức: Ê-li-pha tin vào một vũ trụ luân lý nơi mọi hậu quả đều có nguyên nhân tội lỗi tương ứng. “Hãy nhớ lại, kẻ nào vô tội bị hư mất? Và người ngay thẳng ở đâu bị tiêu diệt?” (Gióp 4:7). Từ ngữ Hê-bơ-rơ cho “vô tội” ở đây là “nāqî” (נָקִי), có nghĩa là trong sạch, không bị kết tội. Ê-li-pha lập luận rằng không ai chết oan; sự đau khổ là bằng chứng không thể chối cãi của tội lỗi.
• Kinh Nghiệm Cá Nhân Qua Khải Tượng: Để củng cố lập luận, Ê-li-pha kể về một khải tượng ban đêm (Gióp 4:12-16). Sứ điệp từ khải tượng đó là: “Loài người há sẽ công bình hơn Đức Chúa Trời ư? Một người nam há sẽ trong sạch hơn Đấng Tạo hóa mình sao?” (Gióp 4:17). Từ “công bình” (Hê-bơ-rơ: “ṣadîq” - צַדִּיק) và “trong sạch” (“ṭāhôr” - טָהוֹר) được đặt trong thế tương phản tuyệt đối với Đức Chúa Trời. Ê-li-pha muốn nói rằng bản chất con người vốn bất toàn, và sự đoán phạt từ Đức Chúa Trời là xứng đáng.
• Lời Khuyên Thực Tế và Lạc Quan Sai Lầm: Trong chương 5, Ê-li-pha chuyển sang giọng điệu an ủi và khuyên bảo. Ông khuyên Gióp đừng oán giận, vì “người ngu dại bị sự tức giận giết chết” (Gióp 5:2). Ông mô tả Đức Chúa Trời là Đấng toàn năng, khôn ngoan, và quan phòng (câu 8-16). Kết luận của ông là một lời hứa về sự phục hồi nếu Gióp ăn năn: “Kìa, phước thay cho người Đức Chúa Trời quở trách! Vậy chớ khinh sự sửa phạt của Đấng Toàn năng... Ngài sẽ giải cứu ngươi khỏi sáu sự gian truân, và trong sự tai họa thứ bảy, chẳng hại gì đến ngươi đâu.” (Gióp 5:17-19). Ở đây, Ê-li-pha thể hiện một dạng “thần học thịnh vượng” sơ khai: ăn năn sẽ dẫn đến phước hạnh và bảo vệ vật chất.

Bài Diễn Thuyết Thứ Hai (Gióp 15): Sự Cáo Buộc Gay Gắt Hơn.

Sau khi Gióp bảo vệ sự vô tội của mình và chất vấn sự công bình của Đức Chúa Trời, Ê-li-pha trở nên gay gắt hơn. Ông không còn giữ giọng điệu an ủi mà chuyển sang công kích cá nhân:

• Công Kích Sự Tự Công Bình Của Gióp: Ông gọi lời nói của Gióp là “gió nóng” và “lời vô ích” (Gióp 15:2-3). Ông buộc tội Gióp đã bỏ sự kính sợ Đức Chúa Trời và nói những lời xảo trá (“ꜥāqôb” - עָקֹב, có nghĩa là gian trá, quanh co) (câu 4-5).
• Dựa Trên Truyền Thống và Kinh Nghiệm: Ê-li-pha viện dẫn sự khôn ngoan của các bậc tiền bối (câu 10, 18-19) để áp đặt quan điểm rằng kẻ ác luôn chịu khổ hình (câu 20-35). Ông mô tả chi tiết số phận kinh khiếp của người “chống lại Đức Chúa Trời” và “bụng đầy sự giận” (câu 25-26). Sứ điệp ngầm hiểu là: “Gióp ơi, ông đang mô tả chính số phận của mình đấy. Ông chính là người ác đó.”

Lập luận của Ê-li-pha ở đây mang tính suy diễn và quy chụp. Ông xuất phát từ tiền đề “người đau khổ là người có tội”, quan sát thấy Gióp đau khổ, và kết luận Gióp phải có tội trọng. Ông bỏ qua hoàn toàn khả năng về một mầu nhiệm cao hơn.

Bài Diễn Thuyết Thứ Ba (Gióp 22): Lời Buộc Tội Cụ Thể và Lời Kêu Gọi Cuối Cùng.

Đây là đỉnh điểm trong sự cứng nhắc của Ê-li-pha. Vì Gióp tiếp tục khẳng định mình vô tội (“tām” - תָּם, trọn vẹn, trực tiếp), Ê-li-pha cảm thấy phải đưa ra những cáo buộc cụ thể để giải thích cho sự hình phạt khủng khiếp mà Gióp đang gánh chịu:

• Liệt Kê Tội Ác: Ông gán cho Gióp những tội mà thực tế Gióp chưa từng phạm: bóc lột người lân cận, từ chối giúp đỡ kẻ đói khát, góa bụa, cô nhi (câu 5-9). Ông kết tội Gióp đã nói: “Đức Chúa Trời có biết gì đâu? Ngài có đoán xét được chăng?” (câu 13).
• Lời Kêu Gọi Ăn Năn Cảm Động Nhưng Sai Địa Chỉ: Phần cuối bài nói (câu 21-30) thực sự là một lời kêu gọi ăn năn tuyệt vời, nhưng lại được áp dụng cho một người không cần phải ăn năn về những tội đó. “Hãy hòa thuận với Ngài, thì sẽ được bình an; do đó phước hạnh sẽ đến cho ngươi... Kẻ khiêm nhường Ngài sẽ cứu rỗi.” (câu 21, 29). Ông hứa rằng nếu Gióp trở lại cùng Đức Chúa Trời, ông sẽ được phục hồi và còn có thể cầu thay cho người khác (câu 30).

Điều trớ trêu là, lời cầu nguyện và sự chuyển cầu của Gióp sau này mới chính là điều cứu ba người bạn của ông, kể cả Ê-li-pha (Gióp 42:7-9). Sự khôn ngoan của con người cuối cùng đã bị đảo lộn.

Ê-li-pha đại diện cho một trường phái thần học chính thống, nghiêm túc, nhưng cứng nhắc và thiếu sự cảm thông. Sai lầm của ông không nằm ở những chân lý cơ bản ông tuyên bố (như Đức Chúa Trời thánh khiết, công bình, và con người bất toàn), mà nằm ở sự áp dụng máy móc và thiếu hiểu biết về chủ quyền cùng sự nhân từ mầu nhiệm của Đức Chúa Trời.

1. Thần Học Công Lý Máy Móc (Retributive Justice): Ê-li-pha thu gọn mọi sự đau khổ vào nguyên nhân duy nhất là tội lỗi cá nhân. Ông không có chỗ cho khái niệm về sự đau khổ công chính (như của Chúa Giê-xu sau này), sự thử thách để tinh luyện đức tin (Gia-cơ 1:2-4), hay sự đau khổ vì sự mặc khải vinh quang của Đức Chúa Trời (như trong trường hợp người mù từ thuở sanh ra trong Giăng 9:1-3).

2. Thiếu Sự Đồng Cảm và Lắng Nghe: Dù ban đầu đến để an ủi (Gióp 2:11), Ê-li-pha nhanh chóng trở thành một quan tòa. Ông nói nhiều hơn nghe, giảng giải nhiều hơn đồng cảm. Ông có câu trả lời trước khi hiểu rõ vấn đề.

3. Giới Hạn Của Sự Khôn Ngoan Con Người: Cuối cùng, chính Đức Chúa Trời đã xác nhận sự sai lầm của Ê-li-pha và hai người bạn: “Cơn giận của ta nổi phừng cùng ngươi và hai bạn hữu ngươi, vì các ngươi không nói về ta cách chân thật như Gióp, tôi tớ ta.” (Gióp 42:7). Sự “không chân thật” ở đây không phải là cố ý nói dối, mà là nói một cách thiếu hiểu biết, dán nhãn thực tại một cách sai lạc về Đức Chúa Trời và kinh nghiệm của Gióp.

1. Cẩn Trọng Với “Thần Học Thịnh Vượng” và “Nguyên Tắc Nhân Quả Tuyệt Đối”: Bài học từ Ê-li-pha cảnh tỉnh chúng ta trước những giáo lý đơn giản hóa: “Có đức tin thì sẽ khỏe mạnh, giàu có”, hoặc “Gặp hoạn nạn ắt đã phạm tội”. Chúng ta phải tôn trọng sự chủ quyền mầu nhiệm của Đức Chúa Trời. Sự phước hạnh lớn nhất không phải là của cải vật chất, mà là chính Đức Chúa Trời và sự bình an trong Ngài (Phi-líp 4:7).

2. Nghệ Thuật An Ủi: Lắng Nghe Trước Khi Nói: Khi đến với một anh chị em đang đau khổ, bài học đầu tiên là học từ bảy ngày im lặng của ba người bạn. Hãy lắng nghe bằng cả trái tim, cầu nguyện thầm, và hiện diện. “Mọi người phải mau nghe, chậm nói, chậm giận” (Gia-cơ 1:19). Đừng vội đưa ra lời giải thích thần học hay lời khuyên. Đôi khi sự hiện diện yên lặng có sức mạnh hơn mọi bài giảng.

3. Tránh Thái Độ Phán Xét và Quy Chụp: Chúng ta dễ rơi vào cái bẫy của Ê-li-pha: nhìn hoàn cảnh khó khăn của người khác và ngầm kết luận về đời sống tâm linh hay tội lỗi của họ. Chúa Giê-xu dạy: “Hãy đoán xét theo đoán xét công bình” (Giăng 7:24), và cảnh báo: “Đừng đoán xét ai, để các ngươi khỏi bị đoán xét.” (Ma-thi-ơ 7:1).

4. Hướng Đến Đấng Christ Là Câu Trả Lời Tối Hậu Cho Sự Đau Khổ: Sách Gióp cuối cùng không đưa ra một lời giải thích triết lý về sự đau khổ, nhưng đưa độc giả đến một cuộc gặp gỡ với Đức Chúa Trời Toàn Năng (Gióp 38-41). Trong Tân Ước, mặc khải trọn vẹn hơn: Đức Chúa Trời không đứng ngoài sự đau khổ, nhưng trong Chúa Giê-xu Christ, Ngài bước vào chính sự đau khổ của nhân loại. Ngài là “người... từng trải sự đau khổ” (Ê-sai 53:3) và trở nên Đấng đồng cảm với chúng ta (Hê-bơ-rơ 4:15). Sự đau khổ của Cơ Đốc nhân không còn là lời nguyền r�a bí ẩn, nhưng có thể trở nên phương tiện để kết hiệp với Christ và chia sẻ trong sự vinh hiển tương lai (Rô-ma 8:17-18).

Sứ điệp của Ê-li-pha cho Gióp là một bài học cảnh tỉnh quý giá cho mọi thế hệ Cơ Đốc nhân. Nó cho thấy nguy cơ của một đức tin chỉ dựa trên công thức, của một sự khôn ngoan con người dù uyên bác vẫn có thể hoàn toàn lệch lạc trước mầu nhiệm của Đức Chúa Trời. Ê-li-pha đã sai không phải vì ông tin vào một Đức Chúa Trời công bình, mà vì ông giới hạn sự công bình và cách hành xử của Ngài vào trong những khuôn khổ hiểu biết nhỏ hẹp của mình.

Cuối cùng, lời đáp của Đức Chúa Trời từ cơn gió lốc không phải là một bản giải trình triết học, mà là một loạt câu hỏi vĩ đại về quyền tạo hóa và sự khôn ngoan siêu việt của Ngài. Điều đó đưa Gióp (và chúng ta) đến chỗ không phải là hiểu biết (understanding), mà là tín thác (trust) vào Đấng Toàn Tri Toàn Năng. Ước gì chúng ta, khi đối diện với sự đau khổ của chính mình hay của người lân cận, biết học lắng nghe, tránh phán xét vội vàng, và luôn dẫn dắt lòng mình cùng người khác đến với Chúa Giê-xu Christ, là Đấng chịu đau khổ vì chúng ta và thấu hiểu mọi nỗi đau của chúng ta.