Kinh Thánh dạy gì về việc thờ cúng tổ tiên?

Trong bối cảnh văn hóa Việt Nam, vấn đề thờ cúng tổ tiên là một chủ đề vừa mang tính truyền thống sâu sắc, vừa là một điểm thần học cần được làm sáng tỏ dưới ánh sáng của Lời Đức Chúa Trời. Là Cơ Đốc nhân Tin Lành, chúng ta được kêu gọi sống “trong thế gian nhưng không thuộc về thế gian” (Giăng 17:14-16). Điều này đòi hỏi chúng ta phải cẩn trọng xem xét mọi tập tục văn hóa dưới sự hướng dẫn tối cao của Kinh Thánh. Bài nghiên cứu này sẽ khảo sát một cách có hệ thống những lời dạy trực tiếp và nguyên tắc nền tảng trong Kinh Thánh liên quan đến hành vi thờ phượng, sự tôn kính, và mối quan hệ đúng đắn của tín đồ với tổ tiên, từ đó đưa ra cách ứng xử phù hợp với đức tin thuần khiết nơi Chúa Cứu Thế Giê-xu.

Trước khi đi vào chi tiết về tổ tiên, chúng ta phải thiết lập nền tảng không thể thương lượng về đối tượng thờ phượng của con người. Mười Điều Răn – bản hiến chương về mối quan hệ giữa người với Đức Chúa Trời và với nhau – mở đầu bằng mệnh lệnh tuyệt đối:

“Trước mặt Ta, ngươi chớ có các thần khác. Ngươi chớ làm tượng chạm cho mình, cũng chớ làm tượng nào giống như những vật trên trời cao kia, hoặc nơi đất thấp nầy, hoặc trong nước dưới đất. Ngươi chớ quì lạy trước các hình tượng đó, và cũng đừng hầu việc chúng nó; vì Ta là Giê-hô-va Đức Chúa Trời ngươi, tức là Đức Chúa Trời kỵ tà, hễ ai ghét Ta, Ta sẽ nhân tội tổ phụ phạt lại con cháu đến ba bốn đời” (Xuất Ê-díp-tô Ký 20:3-5).

Từ ngữ Hê-bơ-rơ cho “thờ lạy” ở đây là **shâchâh** (שָׁחָה), mang nghĩa “cúi xuống, quỳ phục, tôn thờ”. Điều răn này phân định rõ ràng: sự thờ phượng (latria trong tiếng Hy Lạp) với tất cả các hình thức quỳ lạy, dâng hiến, và sự vâng phục tuyệt đối, chỉ được dành riêng cho Giê-hô-va Đức Chúa Trời. Bất kỳ đối tượng nào khác – dù là tượng chạm, thiên thể, hay thậm chí là linh hồn người đã khuất – khi nhận lấy sự thờ phượng này đều trở thành “thần khác”, vi phạm nghiêm trọng giao ước.

Chúa Giê-xu, khi bị ma quỉ cám dỗ trong đồng vắng, đã trích dẫn Phục Truyền 6:13 để khẳng định lại nguyên tắc nền tảng này: “Ngươi phải thờ phượng Chúa là Đức Chúa Trời ngươi, và chỉ hầu việc một mình Ngài mà thôi” (Ma-thi-ơ 4:10). Từ Hy Lạp được dùng cho “thờ phượng” là **proskuneō** (προσκυνέω), chỉ sự quỳ gối, phủ phục để tỏ lòng tôn kính thần thánh. Chúa Giê-xu không hề mở ra một ngoại lệ nào.

Kinh Thánh hoàn toàn không phủ nhận giá trị của lòng biết ơn và sự tôn trọng dành cho những thế hệ đi trước. Trái lại, điều răn thứ năm trong Mười Điều Răn truyền dạy: “Hãy hiếu kính cha mẹ ngươi, hầu cho ngươi được sống lâu trên đất mà Giê-hô-va Đức Chúa Trời ngươi ban cho” (Xuất Ê-díp-tô Ký 20:12). Từ Hê-bơ-rơ **kabed** (כָּבַד) nghĩa là “làm cho nặng, tôn vinh, quý trọng”. Đây không phải là mệnh lệnh thờ phượng, mà là mệnh lệnh về sự tôn kính trong các mối quan hệ.

Cựu Ước đầy rẫy những gương mặt được nhắc đến với lòng tôn trọng vì đức tin của họ: Áp-ra-ham, Y-sác, Gia-cốp, Đa-vít... Tuy nhiên, không có một thực hành nào cho thấy dân Y-sơ-ra-ên thờ cúng hay cầu khẩn các tổ phụ đã khuất. Họ nhớ về công đức và giao ước của Đức Chúa Trời với tổ phụ, nhưng sự cầu nguyện và thờ phượng luôn hướng thẳng đến Đức Giê-hô-va (Phục Truyền 26:5-10). Kinh Thánh cũng cảnh báo nghiêm khắc chống lại việc cố giao tiếp với người chết (phù thủy, đồng cốt), và xem đó là sự gớm ghiếc trước mặt Đức Chúa Trời (Phục Truyền 18:10-12; Lê-vi Ký 19:31). Hành động này, về bản chất, là tìm kiếm sự hướng dẫn, phước lành hay sự can thiệp từ một nguồn khác ngoài Đức Chúa Trời hằng sống.

Tân Ước làm sáng tỏ hơn nữa con đường đến với Đức Chúa Trời. Sứ đồ Phao-lô tuyên bố: “Vì chỉ có một Đức Chúa Trời, và chỉ có một Đấng Trung Gian giữa Đức Chúa Trời và loài người, tức là Đức Chúa Jêsus Christ, là người” (1 Ti-mô-thê 2:5). Sự cứu rỗi, phước lành, và sự cầu thay đều đến duy nhất qua Chúa Giê-xu Christ. Ngài là Đấng Trung Gian duy nhất (mesitēs - μεσίτης).

Điều này loại trừ mọi quan niệm cho rằng linh hồn tổ tiên có thể đóng vai trò trung gian, chuyển cầu, hay ban phước cho con cháu. Hơn nữa, Kinh Thánh dạy rằng sau khi chết, con người hoặc ở với Chúa (Lu-ca 23:43; Phi-líp 1:23) hoặc chờ sự phán xét, chứ không lang thang để có thể nghe và đáp ứng những lời cầu xin của người sống (Lu-ca 16:19-31, qua câu chuyện La-xa-rơ và người giàu, cho thấy một vực sâu ngăn cách đã được định sẵn).

Lời Chúa Giê-xu trong Ma-thi-ơ 15:3-9 cũng đưa ra một nguyên tắc quan trọng. Ngài quở trách những người Pha-ri-si vì lấy truyền thống “co-r-ban” (dâng hiến cho đền thờ) để hủy bỏ điều răn “hiếu kính cha mẹ” của Đức Chúa Trời. Ở đây, Chúa cho thấy không một truyền thống văn hóa hay tôn giáo nào có thể đứng cao hơn hoặc thay thế mệnh lệnh rõ ràng của Đức Chúa Trời. Nếu một tập tục thờ cúng tổ tiên đòi hỏi những hành vi mà Kinh Thánh xác định là thờ lạy (quỳ lạy, dâng thức ăn như của lễ, khấn vái cầu xin), thì Cơ Đốc nhân phải vâng theo Lời Chúa.

Từ sự phân tích Kinh Thánh, chúng ta có thể rút ra sự khác biệt then chốt:

• Thờ cúng (Worship): Là hành vi thuộc linh (latria), bao gồm sự quỳ lạy (proskuneō), dâng hiến, cầu nguyện, khấn vái, và trao trọn sự vâng phục, kỳ vọng sự đáp lời hay ban phước. Đối tượng duy nhất xứng đáng là Ba Ngôi Đức Chúa Trời.
• Tôn kính (Honor): Là thái độ và hành vi trong mối quan hệ con người, bày tỏ qua lòng biết ơn, sự ghi nhớ công lao, sống một đời sống tốt đẹp làm vinh hiển dòng họ, và chăm sóc phần mộ. Đây là điều Chúa truyền dạy (hiếu kính cha mẹ).

Vấn đề nằm ở chỗ, trong nhiều nghi thức thờ cúng tổ tiên tại Việt Nam, hai khái niệm này thường bị hòa lẫn. Hành động đốt hương, quỳ lạy trước bàn thờ, dâng cơm nước, khấn vái báo cáo và cầu xin phước lành… về bản chất thần học, đã vượt quá phạm vi “tôn kính” thuần túy và bước vào lãnh vực “thờ phượng”, biến tổ tiên thành những vị thần nhỏ trong gia đình.

Làm thế nào để một tín đồ Tin Lành có thể sống đẹp lòng Chúa giữa áp lực văn hóa, mà vẫn bày tỏ lòng hiếu thảo chân chính?

Đây là sự vâng lời Chúa thiết thực nhất. “Hãy hết lòng tôn kính cha mẹ ngươi” (Ê-phê-sô 6:2). Cung ứng vật chất (1 Ti-mô-thê 5:8), quan tâm tình cảm, và nhất là chia sẻ Phúc Âm cứu rỗi cho họ. Một đời sống yêu thương, phục vụ cha mẹ khi họ còn sống có giá trị hơn mọi lễ nghi xa hoa sau khi họ qua đời.

Có thể thăm viếng, chăm sóc phần mộ (như Đa-vít làm với Sau-lơ và Giô-na-than sau khi họ chết – 2 Sa-mu-ên 21:12-14). Ghi nhớ và kể lại cho con cháu về công lao, đức tính tốt, và nhất là nếu tổ tiên có đức tin nơi Chúa. Tổ chức những buổi họp mặt gia đình để gắn kết và nhắc nhở về cội nguồn, nhưng trong sự cầu nguyện, tạ ơn Chúa và tưởng nhớ bằng những câu chuyện, hình ảnh, thay vì các nghi thức mang tính cúng tế.

Khi bị ép buộc tham gia vào các nghi thức thờ cúng, cần giải thích cách ôn hòa và tế nhị về niềm tin của mình. Có thể nói: “Con tin rằng cách tốt nhất để tôn vinh ông bà là sống ngoan đạo, yêu thương và vâng lời Chúa. Con xin phép được tưởng nhớ ông bà bằng lời cầu nguyện dâng lên Đức Chúa Trời.” Cần phân biệt rõ giữa việc có mặt trong một dịp gia đình (để giữ mối liên hệ) và việc trực tiếp thực hiện các hành vi thờ lạy (quỳ lạy, đốt hương, khấn vái). Nên tránh tham dự vào phần nghi lễ, nhưng có thể tham gia phần họp mặt, ăn uống thân tình sau đó.

Hãy lập “bàn thờ” cho Chúa trong gia đình – đó chính là những giờ gia đình lễ bái, đọc Kinh Thánh và cầu nguyện chung. Dạy con cháu về lịch sử cứu rỗi của Đức Chúa Trời và về gương đức tin của những thánh đồ đi trước trong Kinh Thánh cũng như trong gia tộc (nếu có). Sự thờ phượng Chúa chung của gia đình sẽ tạo nên một di sản thuộc linh quý giá hơn bất kỳ di sản vật chất nào.

Kinh Thánh dạy chúng ta phải hết lòng hiếu kính cha mẹ và tôn trọng tổ tiên, nhưng tuyệt đối không được dâng cho bất cứ ai hoặc vật gì sự thờ phượng chỉ duy thuộc về Đức Chúa Trời Ba Ngôi. Chúa Giê-xu Christ là Đấng Trung Gian duy nhất giữa Đức Chúa Trời và loài người. Sự cứu rỗi và phước hạnh chỉ đến bởi ân điển Ngài, qua đức tin nơi Ngài.

Thách thức của Cơ Đốc nhân Việt Nam là sống trung tín với Chúa trong khi vẫn giữ được tình cảm gia đình, dòng tộc. Điều này đòi hỏi sự khôn ngoan từ trên cao (Gia-cơ 1:5), lòng can đảm vâng lời, và thái độ yêu thương, mềm mại. Hãy để đời sống chúng ta, với lòng hiếu thảo chân thành thể hiện qua việc làm cụ thể và nếp sống đạo đức, trở thành một chứng tá mạnh mẽ cho gia đình rằng: Chúng ta tôn vinh tổ tiên cách cao quý nhất bằng cách tôn cao Chúa Giê-xu và sống theo Lời Ngài. Cuối cùng, niềm hy vọng lớn lao nhất của chúng ta không phải là sự phù hộ mơ hồ của tổ tiên, mà là lời hứa về sự tái hợp vui mừng trong Chúa: “Hỡi anh em, về phần chúng tôi, chúng tôi chẳng muốn anh em không biết về phần người đã ngủ, hầu cho anh em chớ buồn rầu như người khác không có sự trông cậy. Vì nếu chúng ta tin Đức Chúa Jêsus đã chết và sống lại, thì cũng vậy, Đức Chúa Trời sẽ đem những kẻ ngủ trong Đức Chúa Jêsus cùng đến với Ngài” (1 Tê-sa-lô-ni-ca 4:13-14).