Summa Theologica là gì?

Trong hành trình tìm hiểu thần học Cơ Đốc, chúng ta không thể không nhắc đến Summa Theologica (Tổng Luận Thần Học) của Thomas Aquinas. Đây là một trong những bộ sách có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong lịch sử tư tưởng phương Tây và thần học Công giáo La Mã. Tuy nhiên, với tư cách là những Cơ Đốc nhân Tin Lành, lấy Kinh Thánh làm nền tảng duy nhất cho đức tin và sự thực hành (Sola Scriptura), chúng ta cần nghiên cứu tác phẩm này với một tinh thần phê phán dựa trên Lời Chúa. Bài viết này sẽ khảo sát Summa Theologica từ góc độ Kinh Thánh, chỉ ra những giá trị lịch sử cũng như những điểm dị biệt quan trọng so với nền tảng giáo lý Tin Lành.

Summa Theologica được Thomas Aquinas (1225-1274) viết vào thế kỷ 13, trong thời kỳ học viện và triết học kinh viện (Scholasticism) thống trị. Mục đích chính của Aquinas là hệ thống hóa toàn bộ giáo lý Công giáo thời đó, dung hòa giữa đức tin Cơ Đốc và triết học duy lý của Aristotle - một triết gia Hy Lạp ngoại giáo. Bộ sách đồ sộ này được cấu trúc theo hình thức “questiones” (các vấn đề), mỗi vấn đề lại được chia thành các “articuli” (tiểu mục), nơi Aquinas trình bày các lập luận đối nghịch, sau đó đưa ra quan điểm của mình và bác bỏ các lập luận kia.

Cấu trúc của Summa phản ánh phương pháp duy lý: đặt câu hỏi, tranh luận, và đi đến kết luận dựa trên lý trí và truyền thống. Điều này khác biệt căn bản với phương pháp “giải kinh” (exegesis) của Tin Lành, bắt đầu và kết thúc trong Kinh Thánh, cho phép Lời Chúa tự giải nghĩa chính mình (Scriptura Scripturae interpres). Kinh Thánh dạy: “Cả Kinh Thánh đều là bởi Đức Chúa Trời soi dẫn, có ích cho sự dạy dỗ, bẻ trách, sửa trị, dạy người trong sự công bình” (II Ti-mô-thê 3:16). Thẩm quyền tối cao thuộc về Lời được soi dẫn, không phải hệ thống lý luận của con người.

Chúng ta sẽ xem xét một số giáo lý nền tảng trong Summa Theologica dưới ánh sáng của Kinh Thánh.

1. Bản Chất của Đức Chúa Trời và Sự Nhận Biết Ngài: Aquinas dành nhiều phần để luận về các thuộc tính của Đức Chúa Trời, sử dụng các phạm trù “Hữu Thể” (Being) của Aristotle. Ông cố gắng chứng minh sự hiện hữu của Đức Chúa Trời qua “Năm Con Đường” (Five Ways) dựa trên quan sát vũ trụ. Trong khi điều này cho thấy nỗ lực của lý trí, Kinh Thánh lại trình bày một con đường đơn giản và rõ ràng hơn: “Vả, bởi các vật được dựng nên, thế gian từ buổi sáng thế vẫn xem thấy vô hình của Ngài, tức là quyền phép đời đời và bổn tánh Ngài” (Rô-ma 1:20). Sự nhận biết Chúa qua tạo vật là đủ để khiến con người không thể chối cãi, nhưng sự nhận biết ấy để cứu rỗi chỉ đến bởi đức tin qua Lời được rao giảng (Rô-ma 10:17).

2. Sự Cứu Rỗi và Ân Điển: Đây là điểm dị biệt then chốt. Hệ thống của Aquinas xây dựng một lộ trình cứu rỗi phức tạp, nơi ân điển (gratia) được truyền thông qua các bí tích (sacraments), giúp con người đạt được “công đức” (merit) và “công bình hóa” (justification). Ông phân biệt giữa “ân điển thông thường” (habitual grace) và “ân điển thực sự” (actual grace). Điều này tạo nên một hệ thống cứu rỗi có tính công đức và hợp tác (synergism).

Trái lại, giáo lý Tin Lành, dựa trên Kinh Thánh, dạy về sự xưng công bình bởi đức tin mà thôi (Sola Fide). “Vì chúng ta kể rằng người ta được xưng công bình bởi đức tin, chớ không bởi việc làm theo luật pháp” (Rô-ma 3:28). Từ ngữ Hy Lạp cho “xưng công bình” (δικαιόω - dikaioō) mang nghĩa tuyên bố là công bình, chứ không phải trở nên công bình từ từ qua các bí tích. Sự cứu rỗi là ân điển thuần túy (Sola Gratia): “Vả, ấy là nhờ ân điển, bởi đức tin, mà anh em được cứu, điều đó không phải đến từ anh em, bèn là sự ban cho của Đức Chúa Trời” (Ê-phê-sô 2:8). Ân điển (χάρις - charis) là ơn không bắt buộc, không thể mua hay xứng đáng được.

3. Thẩm Quyền và Truyền Thống: Aquinas đặt thẩm quyền của Giáo hội (đặc biệt là Giáo hoàng) và truyền thống ngang hàng với Kinh Thánh. Điều này trái ngược hoàn toàn với nguyên tắc Sola Scriptura của Tin Lành. Chúa Giê-xu quở trách những người lấy truyền thống của loài người làm luật lệ và khiến cho lời của Đức Chúa Trời không còn hiệu lực (Mác 7:8-9, 13). Kinh Thánh tự chứng minh là đầy đủ cho sự cứu rỗi và đời sống đạo: “...các sách ấy có thể dạy anh em được sự cứu rỗi, bởi đức tin trong Đức Chúa Jêsus Christ” (II Ti-mô-thê 3:15).

Điểm then chốt nhất mà nghiên cứu Tin Lành phải nhấn mạnh: trong khi Summa là một công trình đồ sộ về Đức Chúa Trời, nó lại xây dựng một hệ thống phức tạp có thể vô tình che khuất sự đơn giản và vinh hiển của Phúc Âm. Sứ đồ Phao-lô quyết tâm “không biết sự gì khác ngoài Đức Chúa Jêsus Christ, và Đức Chúa Jêsus Christ bị đóng đinh trên cây thập tự” (I Cô-rinh-tô 2:2).

Phúc Âm tập trung vào Chúa Cứu Thế Giê-xu và công việc trọn vẹn của Ngài trên thập tự giá. Sự cứu rỗi không phải là một tiến trình hợp tác giữa ân điển và công đức con người, mà là một sự trao đổi kỳ diệu: Đấng Christ, Đấng không hề biết tội, trở nên tội lỗi vì chúng ta, để chúng ta được trở nên sự công bình của Đức Chúa Trời trong Ngài (II Cô-rinh-tô 5:21). Chữ “vì” trong câu này (ὑπέρ - hyper) mang nghĩa thay thế. Đây là nền tảng của sự an nghỉ trong ân điển.

Hệ thống của Aquinas, dù có đề cập đến thập tự giá, lại đặt gánh nặng cuối cùng lên khả năng đáp ứng của con người đối với ân điển qua các bí tích và việc lành. Điều này có thể dẫn đến sự nghi ngờ và mất sự bình an. Tin Lành tuyên bố: “Vậy chúng ta đã được xưng công bình bởi đức tin, thì được hòa thuận với Đức Chúa Trời bởi Đức Chúa Jêsus Christ chúng ta” (Rô-ma 5:1). Sự hòa thuận (bình an) này là một tuyên bố dứt khoát, một địa vị đã được thiết lập, không phải một trạng thái biến thiên dựa trên mức độ thánh khiết chủ quan.

Việc nghiên cứu Summa Theologica mang lại cho chúng ta những bài học thực tiễn quý giá:

1. Trân Trọng và Gìn Giữ Sự Đơn Giản Của Phúc Âm: Chúng ta được nhắc nhở rằng sự khôn ngoan thật không nằm ở hệ thống triết học phức tạp, mà ở trong Lời thập tự (I Cô-rinh-tô 1:18-25). Hãy giảng và sống với Phúc Âm đơn giản: Chúa Giê-xu chịu chết vì tội lỗi chúng ta, sống lại, và ai tin Ngài thì được cứu.

2. Kiểm Tra Mọi Điều Dạy Dỗ Với Kinh Thánh: Ngay cả những tác phẩm vĩ đại nhất của con người cũng có thể sai lầm. Hãy noi gương người Bê-rê, “sẵn lòng chịu lấy lời, ngày nào cũng tra xem Kinh Thánh, để xét lời giảng có thật chăng” (Công vụ 17:11). Thẩm quyền tối cao phải luôn là Lời Chúa.

3. Sống Trong Sự Tự Do và Bình An Của Ân Điển: Hiểu được sự khác biệt giữa hệ thống công đức và ân điển thuần túy giúp chúng ta hoàn toàn an nghỉ nơi công việc đã hoàn tất của Chúa Giê-xu. Điều này không dẫn đến sự biếng nhác, mà thúc giục chúng ta sống thánh khiết bởi lòng biết ơn và tình yêu đáp lại. “Vì ấy là nhờ ân điển, bởi đức tin... chẳng phải bởi việc làm, hầu cho không ai khoe mình; vì chúng ta là việc Ngài làm ra, được dựng nên trong Đức Chúa Jêsus Christ để làm việc lành mà Đức Chúa Trời đã sắm sẵn trước cho chúng ta làm theo” (Ê-phê-sô 2:8-10).

Summa Theologica của Thomas Aquinas là một đài kỷ niệm cho nỗ lực trí tuệ của con người muốn hiểu biết Đức Chúa Trời. Nó có giá trị lịch sử to lớn trong việc hình thành tư tưởng Công giáo. Tuy nhiên, với tư cách là Cơ Đốc nhân Tin Lành, chúng ta nhận ra rằng sự cứu rỗi và mối tương giao với Đức Chúa Trời không được xây dựng trên một tổng luận thần học của con người, dù uyên bác đến đâu, mà trên nền tảng vững chắc của Lời Đức Chúa Trời và công việc trọn vẹn của Chúa Cứu Thế Giê-xu.

Hãy để sự nghiên cứu này củng cố lòng tin quý của chúng ta vào Kinh Thánh là đầy đủ, vào Chúa Giê-xu Christ là trọn vẹn, và vào Ân điển là duy nhất cho sự cứu rỗi. Hãy tiếp tục đào sâu vào Lời Chúa, là nguồn khôn ngoan chân thật và sống động, có quyền năng biến đổi đời sống chúng ta cho sự vinh hiển của Ngài.