Phương Pháp Giải Nghĩa Ngụ Ngôn
Trong kho tàng sự dạy dỗ của Chúa Giê-xu Christ, các ngụ ngôn chiếm một vị trí vô cùng quan trọng. Chúng không chỉ là những câu chuyện sinh động, gần gũi với đời sống mà còn là những “kho báu” chứa đựng chân lý sâu nhiệm về Vương Quốc Đức Chúa Trời. Tuy nhiên, chính vì tính chất đặc thù – vừa đơn giản lại vừa thâm thúy – của thể loại này mà việc giải nghĩa ngụ ngôn thường gặp nhiều vấn đề và rơi vào các lối diễn giải sai lạc. Bài nghiên cứu này sẽ phân tích những vấn đề thường gặp trong phương pháp giải nghĩa ngụ ngôn, dựa trên nền tảng Kinh Thánh và các nguyên tắc giải kinh đúng đắn, đồng thời đưa ra hướng áp dụng cho việc học hỏi Lời Chúa.
Trước khi đi vào các vấn đề, chúng ta cần hiểu rõ ngụ ngôn là gì. Từ Hy Lạp được dùng trong Tân Ước là “parabolē” (παραβολή), mang nghĩa “đặt bên cạnh để so sánh”. Ngụ ngôn là một câu chuyện ngắn, lấy từ đời sống thực tế (như gieo giống, chăn chiên, làm vườn, kinh doanh) để minh họa cho một chân lý thuộc linh cao hơn. Mục đích chính của ngụ ngôn được chính Chúa Giê-xu bày tỏ trong Ma-thi-ơ 13:10-13:
“Môn đồ bèn đến gần Ngài mà hỏi rằng: Sao thầy dùng thí dụ mà phán cùng chúng vậy? Ngài đáp rằng: Bởi vì đã ban cho các ngươi được biết những sự mầu nhiệm của nước thiên đàng, song về phần họ, thì không ban cho biết. Vì ai đã có, thì sẽ cho thêm, và sẽ dư dật; nhưng ai không có, thì lại cất luôn điều họ đã có nữa. Vậy nên ta dùng thí dụ mà phán cùng họ, bởi vì họ xem mà không thấy, lắm mà không nghe, và không hiểu chi hết.”
Ngụ ngôn vừa là công cụ để bày tỏ chân lý cho người có lòng sẵn sàng tiếp nhận, vừa là phương cách để che giấu
Có nhiều lối sai lầm trong việc giải nghĩa ngụ ngôn, có thể kể đến như sau:
1. Phương Pháp Ẩn Dụ Hóa Cực Đoan (Allegorization):
Đây có lẽ là vấn đề nghiêm trọng và phổ biến nhất trong lịch sử giải kinh, đặc biệt dưới ảnh hưởng của trường phái Alexandria cổ đại. Phương pháp này gán cho hầu như mọi chi tiết trong ngụ ngôn một ý nghĩa thuộc linh riêng biệt, thường là tùy tiện và tách rời khỏi bối cảnh. Ví dụ, trong ngụ ngôn Người Sa-ma-ri Nhân Lành (Lu-ca 10:30-37), một số cách giải nghĩa cũ cho rằng: người bị cướp tượng trưng cho A-đam, Giê-ri-cô là thế gian, thầy tế lễ và người Lê-vi là Cựu Ước, người Sa-ma-ri là Chúa Giê-xu, con lừa là thân thể Ngài, quán trọ là Hội Thánh, hai đồng tiền là hai bí tích (Báp-tem và Tiệc Thánh), chủ quán là sứ đồ Phao-lô… Cách giải nghĩa này biến một câu chuyện giản dị với bài học rõ ràng về lòng thương xót thành một mê cung của những biểu tượng khó hiểu, làm mất đi ý nghĩa trọng tâm mà Chúa Giê-xu muốn nhấn mạnh: “Hãy đi, và cũng hãy làm như vậy” (Lu-ca 10:37).
2. Bỏ Qua Bối Cảnh Trực Tiếp và Mục Đích Ban Đầu:
Mỗi ngụ ngôn đều được Chúa Giê-xu kể trong một tình huống cụ thể, nhằm trả lời một câu hỏi, đối diện với một sự phản đối, hoặc dạy dỗ môn đồ về một vấn đề cụ thể. Tách ngụ ngôn ra khỏi “lớp vỏ” bối cảnh này sẽ dẫn đến sự diễn giải lệch lạc. Chẳng hạn, ngụ ngôn Người Con Trai Hoang Đàng (Lu-ca 15:11-32) thường được dùng để nói về sự ăn năn của tội nhân. Điều này đúng, nhưng không đủ. Nếu đọc toàn bộ Lu-ca 15:1-3, chúng ta thấy bối cảnh là những người thâu thuế và kẻ xấu đến gần Chúa, còn người Pha-ri-si và thầy thông giáo thì lằm bằm. Chúa Giê-xu kể ba ngụ ngôn (chiên bị mất, đồng bạc bị mất, đứa con bị mất) để trả lời trực tiếp thái độ của họ. Vì vậy, trọng tâm của ngụ ngôn không chỉ là đứa con hoang đàng, mà còn là thái độ của người anh cả – đại diện cho những người tự cho mình là công bình nhưng thiếu lòng thương xót. Bỏ qua điểm này là làm nghèo đi thông điệp mạnh mẽ của Chúa.
3. Giảng Theo Chủ Quan, Phục Vụ Cho Sứ Điệp Riêng:
Đây là cám dỗ lớn của người giảng dạy: lấy ngụ ngôn như một “minh họa đẹp” cho sứ điệp hoặc giáo lý mà mình muốn truyền đạt, thay vì để chính ngụ ngôn định hình sứ điệp. Ví dụ, ngụ ngôn Những Nén Bạc (Ma-thi-ơ 25:14-30) đôi khi bị dùng để cổ vũ cho “thần học thịnh vượng” (prosperity gospel), cho rằng Chúa muốn chúng ta làm giàu về vật chất. Tuy nhiên, phân tích kỹ cho thấy “nén bạc” (talent) tượng trưng cho những cơ hội, trách nhiệm và ân tứ Chúa giao, và sự “sinh lời” là việc trung tín sử dụng những điều đó cho vinh quang Chúa và sự mở mang Vương Quốc Ngài, chứ không phải lợi nhuận tài chính đơn thuần. Sự trừng phạt dành cho đầy tớ lười biếng không phải vì anh ta nghèo, mà vì anh ta có nhận thức sai lầm và đầy sợ hãi về chủ mình (“vì biết ngươi là người hà khắc…” – câu 24).
4. Không Xem Xét Toàn Bộ Sự Dạy Dỗ của Kinh Thánh:
Nguyên tắc “Kinh Thánh giải nghĩa Kinh Thánh” (Scriptura Scripturam Interpretatur) thường bị bỏ qua. Một ngụ ngôn phải được hiểu trong sự hài hòa với toàn bộ lẽ thật được mặc khải trong Kinh Thánh. Việc rút ra một giáo lý chỉ dựa trên một ngụ ngôn mà không đối chiếu với các sách giáo lý rõ ràng (như thư tín Phao-lô) là rất nguy hiểm. Chẳng hạn, ngụ ngôn Người Quan Xét Bất Công (Lu-ca 18:1-8) đôi khi bị hiểu lầm rằng chúng ta phải cầu nguyện “làm phiền” Đức Chúa Trời thì Ngài mới đáp lời. Nhưng điểm tương phản trong ngụ ngôn này là: “nếu người quan xét bất công kia còn đáp lời, huống chi Đức Chúa Trời là Đấng công bình…” (xem ý này qua tiếng Hy Lạp). Bài học là về sự bền đổ trong cầu nguyện và lòng tin cậy vào sự công bình và nhân từ của Đức Chúa Trời, chứ không phải về một Đức Chúa Trời miễn cưỡng, cần bị thuyết phục.
Để tránh các vấn đề trên, chúng ta cần tuân theo các nguyên tắc giải kinh lành mạnh khi tiếp cận ngụ ngôn:
1. Xác Định Điểm Chính Duy Nhất (Single Main Point):
Hầu hết các ngụ ngôn của Chúa Giê-xu đều nhằm vào một chân lý trọng tâm. Công việc của chúng ta là tìm ra điểm đó, thường được Chúa Giê-xu tóm tắt ở đầu hoặc cuối câu chuyện. Ví dụ, ngụ ngôn Người Gieo Giống (Ma-thi-ơ 13:3-9) được chính Ngài giải nghĩa (câu 18-23), và điểm chính là những loại đất khác nhau tượng trưng cho các phản ứng khác nhau đối với Lời Đức Chúa Trời. Các chi tiết (chim trời, gai gốc, mặt trời) đều phục vụ để làm rõ điểm chính đó, chứ không phải là những ẩn dụ độc lập.
2. Tôn Trọng Bối Cảnh Lịch Sử và Văn Hóa:
Hiểu đời sống, phong tục thời Chúa Giê-xu (ví dụ: tập tục chăn chiên, cách gieo hạt, luật pháp về thừa kế) là chìa khóa để nắm bắt ý nghĩa. Ngụ ngôn thường có một hoặc hai “điểm bất thường” (ví dụ: người chăn chiên bỏ 99 con để đi tìm 1 con; người Sa-ma-ri giúp đỡ kẻ thù truyền thống) chính là để thu hút sự chú ý và nhấn mạnh bài học.
3. Tìm Kiếm Sự Giải Nghĩa Từ Chính Chúa Giê-xu hoặc Các Văn Mạch Khác:
Khi có thể, hãy dựa vào sự giải nghĩa mà Chúa Giê-xu đã cung cấp (như trong Ma-thi-ơ 13). Đối với các ngụ ngôn không được giải nghĩa, hãy xem xét lời giới thiệu hoặc kết luận của Chúa, và đối chiếu với các đoạn Kinh Thánh khác dạy về cùng chủ đề.
4. Luôn Hướng Về Chúa Giê-xu và Phúc Âm:
Mục đích tối thượng của mọi sự dạy dỗ trong Kinh Thánh là làm chứng về Chúa Cứu Thế Giê-xu (Lu-ca 24:27, Giăng 5:39). Nhiều ngụ ngôn trực tiếp hoặc gián tiếp mặc khải về chính Ngài: Ngài là Người Gieo Giống, là Hạt Giống tốt, là Người Chăn Chiên Nhân Lành, là Người Cha Nhân Từ, là Chủ Nhân Oai Nghi… Một cách giải nghĩa ngụ ngôn đúng đắn cuối cùng phải dẫn chúng ta đến gần hơn với thân vị và công tác cứu chuộc của Đấng Christ.
Việc hiểu đúng và giải nghĩa đúng ngụ ngôn không chỉ là một bài tập học thuật, mà có những ứng dụng thiết thực:
1. Rèn Luyện Tư Duy Thuộc Linh:
Khi đọc ngụ ngôn, thay vì vội vàng áp dụng một cách máy móc, chúng ta học cách dừng lại, suy ngẫm, cầu nguyện và đặt câu hỏi: “Lạy Chúa, Ngài muốn dạy con điều gì qua câu chuyện này? Điều này bày tỏ gì về Ngài, về con, và về mối quan hệ giữa chúng con?” Điều này giúp phát triển sự nhạy bén thuộc linh.
2. Kiểm Tra Thái Độ Bản Thân:
Nhiều ngụ ngôn như những tấm gương soi chiếu lòng chúng ta. Chúng ta giống hạng đất nào? Chúng ta có thái độ của người anh cả hay của người cha nhân từ? Chúng ta là đầy tớ trung tín hay lười biếng? Ngụ ngôn thách thức chúng ta tự xét lấy mình (II Cô-rinh-tô 13:5).
3. Làm Công Cụ Truyền Giáo và Môn Đồ Hóa Hiệu Quả:
Chúa Giê-xu đã dùng ngụ ngôn để thu hút và thách thức người nghe. Chúng ta cũng có thể học cách sử dụng những câu chuyện, hình ảnh đời thường để giải thích chân lý Phúc Âm cho người chưa tin một cách dễ tiếp thu và gần gũi hơn.
4. Tránh Giáo Điều Cứng Nhắc và Hiểu Lầm Về Đức Chúa Trời:
Giải nghĩa sai ngụ ngôn thường dẫn đến một nhận thức méo mó về Đức Chúa Trời (như một nhà kinh doanh khắc nghiệt, một quan xét bất đắc dĩ). Hiểu đúng giúp chúng ta thấy Ngài là Đấng đầy ân sủng, công bình và khôn ngoan, đáng để chúng ta tin cậy và phó thác trọn vẹn.
Các ngụ ngôn của Chúa Giê-xu là những viên ngọc quý trong Lời Đức Chúa Trời. Việc giải nghĩa chúng một cách cẩn trọng, tôn trọng bối cảnh, văn mạch và luôn hướng về Đấng Christ là trách nhiệm và đặc ân của mỗi con dân Chúa. Hãy tránh xa những phương pháp chủ quan, ẩn dụ hóa cực đoan, mà hãy tiếp cận với tấm lòng khiêm nhường, sẵn sàng học hỏi và được Lời Chúa uốn nắn. Ước mong mỗi chúng ta, qua việc nghiên cứu những câu chuyện tưởng chừng đơn giản này, sẽ càng ngày càng thấm nhuần chân lý của Vương Quốc Thiên Đàng, trở nên giống Chúa hơn, và sống một đời sống đẹp ý Ngài.
“Ai có tai, hãy nghe!” (Ma-thi-ơ 13:9)