Chủ nghĩa vị lợi là gì?

Trong một thế giới phức tạp với vô vàn lựa chọn đạo đức, nhiều hệ tư tưởng được đưa ra để giúp con người định hướng hành động. Một trong những học thuyết đạo đức có ảnh hưởng sâu rộng nhất là Chủ nghĩa Vị Lợi (Utilitarianism). Vậy, học thuyết này thực sự là gì? Là một Cơ Đốc nhân, chúng ta nên đón nhận, điều chỉnh hay bác bỏ nó dưới ánh sáng của Lời Đức Chúa Trời? Bài nghiên cứu chuyên sâu này sẽ khám phá chủ nghĩa vị lợi từ góc độ triết học và đối chiếu nó với các nguyên tắc nền tảng của Kinh Thánh, nhằm trang bị cho người tin Chúa một cái nhìn sáng suốt để sống và quyết định theo ý muốn Ngài.

I. Định Nghĩa & Nguồn Gốc Triết Học Của Chủ Nghĩa Vị Lợi

Chủ nghĩa vị lợi, cốt lõi nhất, là một lý thuyết đạo đức cho rằng hành động đúng đắn là hành động tối đa hóa hạnh phúc (hoặc lợi ích) và giảm thiểu đau khổ (hoặc bất lợi) cho số đông người nhất có thể. Nó thường được tóm gọn trong phương châm: "điều tốt nhất cho số đông người nhất".

Hai triết gia tiên phong gắn liền với học thuyết này là Jeremy Bentham và John Stuart Mill.
- Jeremy Bentham (1748-1832) đưa ra khái niệm "phép tính sướng khổ" (hedonic calculus), đề xuất việc đo lường định lượng niềm vui và nỗi đau dựa trên cường độ, thời gian, sự chắc chắn... để đưa ra quyết định đạo đức.
- John Stuart Mill (1806-1873) phát triển tư tưởng này sâu hơn, phân biệt giữa "lạc thú bậc cao" (tinh thần, trí tuệ) và "lạc thú bậc thấp" (thể xác), cho rằng điều quan trọng không chỉ là số lượng mà còn là chất lượng của hạnh phúc.

Chủ nghĩa vị lợi có sức hấp dẫn lớn vì tính thực tiễn và dân chủ của nó. Nó đặt phúc lợi tập thể lên trên lợi ích cá nhân ích kỷ và cung cấp một khuôn khổ tưởng như khách quan để đánh giá các vấn đề xã hội phức tạp như chính sách y tế, phân phối tài nguyên, hay luật pháp.

II. Phân Tích & Phê Phán Chủ Nghĩa Vị Lợi Từ Góc Độ Kinh Thánh

Khi đặt chủ nghĩa vị lợi dưới thấu kính của Kinh Thánh, chúng ta thấy cả những điểm tương đồng bề ngoài lẫn những khác biệt căn bản, thậm chí là xung đột về nền tảng.

1. Điểm Tương Đồng Bề Ngoài: Quan Tâm Đến Người Khác Và Hành Động Tốt

Kinh Thánh rõ ràng dạy chúng ta phải quan tâm đến phúc lợi của người khác. Điều răn lớn thứ hai là "ngươi phải yêu kẻ lân cận như mình" (Ma-thi-ơ 22:39). Sứ đồ Phao-lô khuyên: "Mỗi người trong anh em chớ chăm về lợi riêng mình, nhưng phải chăm về lợi kẻ khác nữa" (Phi-líp 2:4). Việc tìm kiếm lợi ích và sự an lành cho cộng đồng là một mệnh lệnh đạo đức Cơ Đốc (Giê-rê-mi 29:7). Ở khía cạnh này, tinh thần "vì số đông" có vẻ phù hợp.

2. Những Khác Biệt Căn Bản & Sự Phê Phán Kinh Thánh

Tuy nhiên, sự tương đồng dừng lại ở đó. Có ba điểm khác biệt then chốt khiến thế giới quan Cơ Đốc không thể dung hòa hoàn toàn với chủ nghĩa vị lợi thuần túy:

a) Nguồn Gốc và Thước Đo Của "Điều Thiện" (The Good):
- Chủ nghĩa vị lợi: Định nghĩa "điều thiện" một cách tự quy (autonomous) là hạnh phúc (happiness, pleasure, well-being). Con người là thước đo tối cao. - Quan điểm Kinh Thánh: "Điều thiện" được định nghĩa bởi chính bản tính và ý muốn thánh khiết của Đức Chúa Trời. Thi thiên 119:68 tuyên bố: "Chúa là thiện và hay làm lành". Chúa Giê-xu phán: "Chỉ có một Đấng nhân lành, là Đức Chúa Trời" (Ma-thi-ơ 19:17). Hành động đúng không phải là hành động tạo ra hậu quả tốt nhất theo tính toán của con người, mà là hành động phù hợp với bản tính thánh khiết và Lời phán của Đức Chúa Trời. Mục đích tối thượng không phải là hạnh phúc của con người, mà là vinh quang của Đức Chúa Trời (1 Cô-rinh-tô 10:31).

b) Phương Tiện và Cứu Cánh: "Có Phải Mọi Phương Tiện Đều Chính Đáng?"
- Chủ nghĩa vị lợi: Có khuynh hướng biện minh cho phương tiện bằng cứu cánh. Nếu một hành động nhỏ xấu xa (ví dụ: nói dối, hy sinh người vô tội) có thể dẫn đến kết quả tốt đẹp lớn lao cho số đông, nó có thể được cho là đạo đức. - Quan điểm Kinh Thánh: Kinh Thánh tuyệt đối cấm nhiều hành động, bất kể hậu quả có vẻ tốt đẹp thế nào. Đức Chúa Trời là chân lý, Ngài ghét sự giả dối (Châm Ngôn 6:16-19). Việc "làm ác để điều lành đến" bị lên án thẳng thừng (Rô-ma 3:8). Câu chuyện của vua Saul trong 1 Sa-mu-ên 15 là một minh họa rõ ràng: ông không hoàn toàn diệt A-ma-léc (một hành động xấu) nhưng giữ lại chiến lợi phẩm tốt nhất (có vẻ mang lại lợi ích) để dâng cho Đức Giê-hô-va (có vẻ là cứu cánh tốt), và bị Đức Chúa Trời từ bỏ vì đã coi thường Lời phán của Ngài.

c) Giá Trị Cá Nhân và Sự Hy Sinh "Thiểu Số":
- Chủ nghĩa vị lợi: Có nguy cơ xem cá nhân như một con số trong phương trình. Nếu hy sinh một người (hoặc một nhóm nhỏ) có thể cứu nhiều người, về mặt toán học, nó có vẻ "hợp lý". - Quan điểm Kinh Thánh: Mỗi cá nhân đều được tạo dựng theo hình ảnh Đức Chúa Trời (Sáng Thế Ký 1:27) và có giá trị vô hạn trong mắt Ngài. Chúa Giê-xu dùng hình ảnh người chăn chiên bỏ 99 con để đi tìm một con chiên lạc mất (Lu-ca 15:3-7), thể hiện giá trị của từng cá nhân. Sự hy sinh tối thượng trong Kinh Thánh không phải là bắt người vô tội hy sinh cho số đông, mà là Đấng Công Bình, Đấng Christ, tự nguyện hy sinh vì tội lỗi của những kẻ bất nghĩa (Rô-ma 5:6-8). Đây là sự đảo ngược hoàn toàn của tính toán vị lợi: Đấng Thánh chịu chết vì kẻ có tội.

III. Ứng Dụng Thực Tiễn Cho Đời Sống Cơ Đốc Nhân

Là những người tin Chúa, làm thế nào chúng ta có thể tiếp cận những tình huống đạo đức phức tạp mà không rơi vào chủ nghĩa vị lợi thuần túy cũng như không trở nên lý thuyết suông? Dưới đây là một khuôn mẫu ứng dụng dựa trên Kinh Thánh:

1. Kiểm Tra Nguyên Tắc (Principle Check): Trước khi tính toán hậu quả, hãy hỏi: "Hành động này có rõ ràng vi phạm một mệnh lệnh hoặc nguyên tắc rõ ràng trong Kinh Thánh không?" (ví dụ: nói dối, trộm cắp, ngoại tình, thờ hình tượng). Nếu có, dừng lại ngay. Sự vâng lời đối với Đấng Christ là ưu tiên tối cao (Giăng 14:15).

2. Kiểm Tra Động Cơ (Motive Check): Hãy tự hỏi: "Động cơ sâu xa của tôi trong hành động này là gì?" Có phải là yêu thương thật sự (1 Cô-rinh-tô 13) và tìm kiếm vinh quang Đức Chúa Trời (1 Cô-rinh-tô 10:31), hay chỉ là sự thuận tiện, sợ hãi, hoặc mong muốn được nhiều người chấp thuận? Động cơ quan trọng không kém hành động (Ma-thi-ơ 6:1-6).

3. Kiểm Tra Sự Khôn Ngoan và Yêu Thương (Wisdom & Love Check): Trong những vùng xám (không có mệnh lệnh rõ ràng), chúng ta được kêu gọi sử dụng sự khôn ngoan từ trên (Gia-cơ 1:5) và tình yêu thương làm kim chỉ nam. Đây là lúc chúng ta có thể xem xét hậu quả một cách khôn ngoan. Phao-lô đã làm điều này khi nói về việc ăn của cúng thần tượng: Về nguyên tắc, được phép (vì thần tượng là hư không). Nhưng ông khuyên: "hãy cân nhắc điều gì làm vấp phạm cho anh em mình" (1 Cô-rinh-tô 10:28-29, xem thêm Rô-ma 14:13-21). Việc cân nhắc này không phải là tính toán vị lợi để tối đa hóa hạnh phúc chung, mà là sự nhạy cảm yêu thương, sẵn sàng từ bỏ quyền lợi bản thân vì lợi ích thuộc linh của anh em mình.

4. Kiểm Tra Sự Cầu Nguyện và Tấm Lòng Mục Tử (Prayer & Shepherding Check): Trong những quyết định mục vụ hoặc cộng đồng (như phân phối nguồn lực, thăm viếng, chăm sóc), hãy noi gương Chúa Giê-xu, Đấng chăn chiên nhân lành. Ngài quan tâm đến từng con chiên (Lu-ca 15), đồng thời cũng nuôi nấng đám đông (Ma-thi-ơ 14:13-21). Sự cân bằng này đến từ mối liên hệ mật thiết với Đức Chúa Cha (Mác 1:35) và tấm lòng đầy lòng thương xót (Ma-thi-ơ 9:36).

IV. Kết Luận: Vượt Lên Trên Tính Toán Hướng Đến Sự Vâng Lời và Yêu Thương Theo Gương Chúa Cứu Thế

Chủ nghĩa vị lợi, với sự nhấn mạnh vào hậu quả và phúc lợi tập thể, có thể cung cấp những bài học thực tiễn về việc suy nghĩ vượt ra ngoài bản thân. Tuy nhiên, với tư cách là Cơ Đốc nhân, chúng ta được kêu gọi đến một tiêu chuẩn cao hơn và một nền tảng vững chắc hơn.

Đạo đức của chúng ta không bắt nguồn từ một phép tính lạnh lùng về hạnh phúc, mà bắt nguồn từ bản tính thánh khiết của Đức Chúa Trời, được bày tỏ trọn vẹn trong Chúa Cứu Thế Giê-xu, và được ghi chép trong Kinh Thánh. Trung tâm của đời sống chúng ta không phải là việc tối ưu hóa kết quả, mà là mối quan hệ với Đấng Tạo Hóa và sự vâng lời đầy yêu thương đối với Ngài.

Cuối cùng, chính Chúa Giê-xu đã đưa ra "phép tính" vĩ đại nhất, nhưng đó không phải là tính toán vị lợi. Ngài đã nói: "Vì Con người đã đến không phải để người ta hầu việc mình, song để hầu việc người ta, và phó sự sống mình làm giá chuộc cho nhiều người" (Mác 10:45). Sự hy sinh của Ngài là đỉnh cao của tình yêu thương (A-ga-pê - ἀγάπη), không phải là một chiến lược để đạt được "điều tốt nhất cho nhiều người nhất", mà là sự biểu lộ trọn vẹn của ân điển, công lý và tình yêu tự hiến của Đức Chúa Trời. Đó chính là nền tảng và là khuôn mẫu cho mọi quyết định đạo đức của chúng ta.

Ước mong chúng ta, qua việc nghiên cứu Lời Chúa và được Đức Thánh Linh dẫn dắt, ngày càng có "sự hiểu biết hay phân biệt" (Phi-líp 1:9-10) để sống đẹp lòng Ngài trong một thế giới đầy những lựa chọn phức tạp.