Chủ nghĩa bản chất trong triết học là gì?

Trong hành trình tìm kiếm chân lý và ý nghĩa cuộc sống, con người thường đặt ra những câu hỏi căn cơ: "Sự vật thực sự là gì?" "Con người thực chất là gì?" "Điều gì tạo nên cốt lõi bất biến của một sự tồn tại?" Những câu hỏi này dẫn chúng ta đến với khái niệm trung tâm của siêu hình học – Chủ nghĩa bản chất (Essentialism). Bài nghiên cứu này sẽ khám phá chủ nghĩa bản chất từ góc độ triết học, và quan trọng hơn, đặt nó dưới ánh sáng của Lời Đức Chúa Trời để tìm ra sự hiểu biết thần học vững vàng và ứng dụng thiết thực cho đời sống đức tin Cơ Đốc.

Trong triết học phương Tây, từ Aristotle trở đi, chủ nghĩa bản chất cho rằng mọi sự vật, đặc biệt là các loài tự nhiên, đều có một "bản chất" (essence – từ Latin essentia, Hy Lạp to ti ên einai, nghĩa là "điều mà một vật là"). Bản chất này là tập hợp những thuộc tính cần và đủ để định nghĩa sự vật đó là chính nó, và phân biệt nó với những sự vật khác. Nó là cốt lõi bất biến, cần thiết, đối lập với những "tùy thể" (accidents) – những đặc điểm phụ, ngẫu nhiên, có thể thay đổi mà không làm mất đi bản chất của sự vật.

Ví dụ, bản chất của một "con người" theo Aristotle là "một sinh vật có lý trí" (zōon logon echon). Tính lý trí là thuộc tính cốt yếu. Màu da, chiều cao, nghề nghiệp là những tùy thể. Trong thế giới quan này, mọi cá thể thuộc một loài đều chia sẻ cùng một bản chất phổ quát. Quan điểm này đã ảnh hưởng sâu sắc đến khoa học, phân loại học và cả tư duy thần học trong lịch sử.

Khi chúng ta, những người tin theo Lời Chúa, suy ngẫm về chủ nghĩa bản chất, câu hỏi then chốt không dừng ở "bản chất là gì?" mà là "Bản chất có nguồn gốc từ đâu?" Triết học tự nhiên tìm kiếm bản chất trong chính sự vật hoặc trong các ý niệm. Nhưng Kinh Thánh mặc khải một chân lý nền tảng: Bản chất của vạn vật bắt nguồn từ ý chỉ và lời phán sáng tạo của Đức Chúa Trời.

"Ban đầu Đức Chúa Trời dựng nên trời đất." (Sáng-thế Ký 1:1)
"Đức Chúa Trời lại phán rằng: Nước phải sanh các vật sống cho nhiều... Đức Chúa Trời dựng nên các loài cá lớn, các vật sống hay động nhờ nước mà sanh nhiều ra... Đức Chúa Trời thấy điều đó là tốt lành." (Sáng-thế Ký 1:20-21)

Mỗi loài được dựng nên "tùy theo loài nó" (theo bản dịch khác: "tùy theo giống nó"). Cụm từ này trong tiếng Hê-bơ-rơ là lə·mî·nê·hū, xuất phát từ gốc min (giống, loài). Điều này chỉ ra rằng Đấng Tạo Hóa đã đặt để một trật tự, một khuôn mẫu, một "bản chất" riêng biệt cho mỗi nhóm sinh vật. Bản chất không phải là một quy luật tự nhiên vô ngã, mà là ý định có mục đích của Đấng Tạo Hóa. Sự vật "là" chính nó vì Đức Chúa Trời đã phán và định như vậy.

Đỉnh cao của sự sáng tạo là con người. Bản chất con người được định nghĩa một cách độc nhất vô nhị và trang trọng:

"Đức Chúa Trời dựng nên loài người như hình Ngài... loài người được dựng nên giống như Đức Chúa Trời." (Sáng-thế Ký 1:27, Sáng-thế Ký 9:6).

Từ "hình" (tiếng Hê-bơ-rơ: tselem) và "giống" (tiếng Hê-bơ-rơ: demuth) nói lên một thực tại sâu sắc: Bản chất đích thực của con người là mang hình ảnh Đức Chúa Trời (Imago Dei). Đây không phải là một thuộc tính vật lý, mà là một thực thể thuộc linh và quan hệ. Nó bao gồm khả năng đạo đức, lý trí, ý chí tự do, sự sáng tạo, và trên hết, khả năng để có mối tương giao với Đấng Tạo Hóa. Bản chất này ban cho con người phẩm giá tối cao, trách nhiệm cai quản (Sáng-thế Ký 1:28) và khao khát hướng về Đức Chúa Trời.

Tuy nhiên, bi kịch của nhân loại bắt đầu khi con người phản nghịch, tìm cách tự định nghĩa bản chất mình ngoài Đấng Tạo Hóa (Sáng-thế Ký 3:5). Hậu quả là tội lỗi đã làm bóp méo và làm hư hoại bản chất đó. Sứ đồ Phao-lô mô tả tình trạng thảm thương: "Chẳng có một người công bình nào hết, dẫu một người cũng không... chẳng có ai tìm kiếm Đức Chúa Trời" (Rô-ma 3:10-11). Bản chất con người sau sự sa ngã đã bị nhiễm độc bởi tội lỗi (Rô-ma 5:12). Chúng ta không còn sống đúng với bản chất nguyên thủy mà Đức Chúa Trời đã định.

Giữa bối cảnh bản chất con người bị hư hoại, Phúc Âm chiếu rọi ánh sáng hy vọng. Chúa Giê-xu Christ, Con Đức Chúa Trời, đã trở nên xác thịt (Giăng 1:14). Ngài là hiện thân trọn vẹn của bản chất con người đúng theo ý định nguyên thủy của Đức Chúa Trời, đồng thời là hiện thân trọn vẹn của bản chất Đức Chúa Trời.

"Ngài là hình ảnh của Đức Chúa Trời không thấy được... vì chưng trong Ngài có mọi sự đầy đủ của bản thể Đức Chúa Trời thảy đều ngự trọ" (Cô-lô-se 1:15, 2:9).

Từ "bản thể" trong nguyên bản Hy Lạp là theotētos (thần tính). Chúa Giê-xu bày tỏ cho chúng ta bản chất thật của Đức Chúa Trời và đồng thời, qua đời sống vâng phục, yêu thương và vô tội trọn vẹn của Ngài, Ngài cho thấy bản chất con người được phục hồi trọn vẹn trong mối tương giao với Cha. Do đó, sự cứu rỗi trong Chúa Giê-xu không chỉ là sự tha tội, mà còn là một tiến trình phục hồi bản chất. Chúng ta được tái sinh (Giăng 3:3), trở nên "tạo vật mới" (2 Cô-rinh-tô 5:17), và được biến đổi để ngày càng trở nên giống hình ảnh Con Ngài (Rô-ma 8:29).

Hiểu biết này không chỉ là lý thuyết, mà dẫn đến những ứng dụng sống động cho đời sống hằng ngày của mỗi tín hữu:

1. Xác Định Căn Tính Trong Chúa: Trong một thế giới tìm cách áp đặt hàng trăm định danh (từ nghề nghiệp, thành tích, đến giới tính xã hội) lên con người, Cơ Đốc nhân tìm thấy căn tính bất biến và vững chắc trong lẽ thật: Tôi là người được dựng nên theo hình ảnh Đức Chúa Trời và được cứu chuộc bởi Chúa Giê-xu Christ. Đây là "bản chất" tối hậu định hình mọi suy nghĩ, lời nói và hành động. "Hãy làm nên mới trong tâm chí mình, và mặc lấy người mới, tức là người đã được dựng nên giống như Đức Chúa Trời, trong sự công bình và sự thánh sạch của lẽ thật." (Ê-phê-sô 4:23-24).

2. Nhận Biết Giá Trị Bản Thân và Tha Nhân: Vì mỗi người đều mang hình ảnh Đức Chúa Trời (dù bị hư hoại), chúng ta có một phẩm giá thiêng liêng không thể tước đoạt. Điều này thúc đẩy chúng ta tôn trọng bản thân, tránh những tội hủy hoại thân thể (là đền thờ của Đức Thánh Linh - 1 Cô-rinh-tô 6:19), và tôn trọng mọi người, bất kể địa vị, chủng tộc hay quá khứ, vì họ là đối tượng của tình yêu và sự cứu chuộc của Đấng Christ.

3. Theo Đuổi Sự Biến Đổi Thuộc Linh: Đời sống Cơ Đốc là một hành trình "lột bỏ người cũ" (những tập quán, ham muốn của bản chất hư hoại) và "mặc lấy người mới" (bản chất được phục hồi trong Chúa Giê-xu) (Cô-lô-se 3:9-10). Đây không phải là nỗ lực tự thân, mà là sự hợp tác với Đức Thánh Linh, Đấng đang hành động trong chúng ta để chúng ta "nên thánh" – tức là ngày càng phản chiếu bản chất thánh khiết của Đức Chúa Trời cách trọn vẹn hơn.

4. Tìm Kiếm Ý Nghĩa Và Sự Thỏa Lòng Đích Thực: Một chiếc chìa khóa được tạo ra để mở khóa. Nếu nó cố gắng làm cái búa, nó sẽ bị cong vênh và thất vọng. Con người được tạo dựng để tương giao với Đức Chúa Trời, quản trị công trình Ngài, và sống trong sự vinh hiển của Ngài. Mọi sự tìm kiếm ý nghĩa ngoài Chúa đều dẫn đến sự trống rỗng. Chỉ khi sống đúng với "bản chất" nguyên thủy này – tức là đầu phục Chúa, yêu mến Ngài và yêu người lân cận – chúng ta mới tìm thấy sự thỏa lòng trọn vẹn. "Vì tại trong Ngài mà muôn vật đã được dựng nên... hết thảy đều là bởi Ngài và vì Ngài mà được dựng nên." (Cô-lô-se 1:16).

Chủ nghĩa bản chất trong triết học, dù có những đóng góp trong việc phân loại và nhận thức thế giới, vẫn là một nỗ lực hữu hạn của con người sa ngã nhằm hiểu về cốt lõi sự vật. Kinh Thánh đưa chúng ta vượt lên trên cuộc tìm kiếm ấy, để đến với nguồn cội của mọi bản chất: chính Đức Chúa Trời, Đấng Tạo Hóa. Bản chất của vạn vật, đặc biệt là con người, chỉ có thể được hiểu đúng đắn trong mối quan hệ với Ngài.

Chúa Giê-xu Christ chính là câu trả lời trọn vẹn. Ngài là Đấng phục hồi bản chất đã mất của chúng ta. Ngày nay, Đức Thánh Linh đang làm công việc biến đổi chúng ta từ bên trong. Vì vậy, thay vì bám víu vào những định nghĩa bản chất mong manh của thế gian, chúng ta hãy hướng lòng về Chúa, để Lời Ngài định hình chúng ta, để Thánh Linh Ngài đổi mới chúng ta, và để tình yêu Ngài thúc đẩy chúng ta sống mỗi ngày một trọn vẹn hơn trong hình ảnh của Đấng đã dựng nên và cứu chuộc chúng ta. "Hãy xem Đức Chúa Trời đã tỏ cho chúng ta sự yêu thương dường nào, mà cho chúng ta được xưng là con cái Đức Chúa Trời; và chúng ta thật là con cái Ngài." (1 Giăng 3:1a). Đó là bản chất vinh hiển và đời đời của chúng ta trong Đấng Christ.