Tương Đương Chức Năng Trong Dịch Thuật Kinh Thánh
Trong hành trình khám phá Lời Hằng Sống của Đức Chúa Trời, một trong những câu hỏi then chốt mà các tín hữu và nhà nghiên cứu thường đặt ra là: Làm thế nào để chuyển tải trọn vẹn sứ điệp thiêng liêng từ các ngôn ngữ cổ xưa (Hê-bơ-rơ, A-ram, Hy Lạp) sang ngôn ngữ hiện đại, mà vẫn giữ được ý nghĩa, quyền năng và sự sống động nguyên thủy? Phương pháp "Tương đương chức năng" (Functional Equivalence) hay còn gọi là "Dịch theo ý nghĩa" (Meaning-Based Translation) đã trở thành một công cụ quan trọng để trả lời cho câu hỏi này. Bài viết này sẽ đi sâu khám phá nguyên tắc dịch thuật này dưới ánh sáng của Kinh Thánh, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về Lời Chúa và trân trọng công lao của những người đã trung tín chuyển ngữ Kinh Thánh.
Khác với phương pháp "Tương đương hình thức" (Formal Equivalence) – cố gắng giữ nguyên cấu trúc ngữ pháp, trật tự từ và từ vựng sát nhất với bản gốc – phương pháp "Tương đương chức năng" tập trung vào việc truyền đạt ý nghĩa và chức năng của bản văn gốc trong ngôn ngữ đích. Mục tiêu tối thượng là để độc giả ngày nay hiểu và cảm nhận được thông điệp một cách rõ ràng và trọn vẹn, giống như cách độc giả nguyên thủy đã hiểu và cảm nhận.
Triết lý này bắt nguồn từ chính nguyên tắc "Nhập Thế" (Incarnation) của Chúa Giê-xu. Ngôi Lời (λόγος - Logos) đã trở nên xác thịt và ở giữa chúng ta (Giăng 1:14). Đức Chúa Trời đã dùng ngôn ngữ loài người, trong một bối cảnh văn hóa cụ thể, để bày tỏ chính Ngài. Tương tự, dịch thuật tương đương chức năng tìm cách "nhập thể" thông điệp thiêng liêng vào trong hình thức ngôn ngữ và văn hóa mới, sao cho sứ điệp ấy vận hành và tạo ra tác động tương đương trong lòng độc giả.
Sứ đồ Phao-lô chính là một bậc thầy về nguyên tắc này trong việc truyền giảng. Ông tuyên bố: "Vả, tôi được tự do, chẳng phải làm tôi mọi ai; nhưng tôi đành phục mọi người, hầu cho tôi được nhiều người hơn. Với người Giu-đa, tôi như một người Giu-đa, hầu được những người Giu-đa; với những người dưới quyền luật pháp, tôi như ở dưới quyền luật pháp... Với những người yếu đuối, tôi cũng như người yếu đuối, hầu được những người yếu đuối; tôi đã trở nên mọi cách cho mọi người, để cứu chuộc được một vài người không cứ cách nào" (1 Cô-rinh-tô 9:19-22). Phao-lô không thay đổi sứ điệp Phúc Âm, nhưng ông linh hoạt thay đổi phương pháp truyền đạt để sứ điệp ấy đạt được chức năng cứu rỗi cách hiệu quả nhất trong từng nhóm người khác nhau. Dịch thuật tương đương chức năng cũng hoạt động trên tinh thần đó.
Hãy cùng xem xét một số phân đoạn Kinh Thánh để thấy rõ sự khác biệt và ứng dụng của nguyên tắc tương đương chức năng.
1. Danh Xưng của Đức Chúa Trời: Trong tiếng Hê-bơ-rơ, danh riêng thiêng liêng của Đức Chúa Trời là יהוה (YHWH). Một bản dịch theo hình thức có thể giữ nguyên dạng chữ YHWH, hoặc phiên âm là "Giê-hô-va" hay "Gia-vê". Tuy nhiên, chức năng của danh xưng này trong ngữ cảnh nguyên thủy là xưng danh Đấng Tự Hữu Hằng Hữu, Đấng lập giao ước với dân Ngài (Xuất Ê-díp-tô Ký 3:14-15). Vì vậy, nhiều bản dịch tương đương chức năng (như Bản Phổ Thông - Common Vietnamese Bible) sử dụng "CHÚA" (viết hoa toàn bộ) để truyền tải chức năng tôn kính và đặc biệt này sang tiếng Việt, đồng thời phân biệt với từ אֲדֹנָי (Adonai - Chúa) và אֱלֹהִים (Elohim - Đức Chúa Trời).
2. Các Thành Ngữ và Khái Niệm Văn Hóa: Trong Ma-thi-ơ 5:29, Chúa Giê-xu phán: "Ví bằng con mắt bên hữu xui cho ngươi phạm tội, thì hãy móc mà ném cho xa ngươi đi" (Kinh Thánh Truyền Thống). Cụm từ "con mắt bên hữu" (ὁ ὀφθαλμός σου ὁ δεξιός - ho ophthalmos sou ho dexios) mang ý nghĩa tượng trưng về điều quý giá nhất (vì tay phải là tay chính, tay mạnh). Một bản dịch tương đương chức năng có thể diễn đạt là "nếu mắt phải của con khiến con sa ngã..." hoặc thậm chí làm rõ hơn ý nghĩa chức năng: "nếu điều quý giá nhất khiến bạn phạm tội..." (trong phần chú thích), để độc giả hiểu đây không phải là mệnh lệnh tự hủy hoại thân thể theo nghĩa đen, mà là lời kêu gọi triệt để từ bỏ bất cứ điều gì dẫn mình vào tội lỗi.
3. Cấu Trúc Văn Phạm: Thư tín của Phao-lô thường có những câu văn dài, phức tạp với nhiều mệnh đề. Ví dụ, Ê-phê-sô 1:3-14 trong tiếng Hy Lạp nguyên thủy thực chất là một câu duy nhất, một bài ca ngợi sôi nổi. Bản dịch theo hình thức (như Kinh Thánh Truyền Thống 1925) cố gắng giữ lại cấu trúc dài này. Trong khi đó, các bản dịch theo chức năng (như Bản Diễn Ý - TNT) có thể chia thành nhiều câu ngắn hơn, có dấu chấm xuống dòng, để độc giả đương đại dễ theo dõi mạch tư tưởng và cảm nhận được sự hào hứng trong lời ca ngợi, từ đó đạt được chức năng nguyên thủy của bản văn: dẫn dắt người đọc vào sự thờ phượng.
Việc nghiên cứu từ ngữ gốc càng làm sáng tỏ sự cần thiết của dịch thuật tương đương chức năng.
- Chữ Χριστός (Christos): Đây không phải là tên riênh, mà là một danh hiệu, có nghĩa là "Đấng được xức dầu", tương đương với chữ מָשִׁיחַ (Mashiach/Messiah) trong tiếng Hê-bơ-rơ. Dịch là "Christ" (trong tiếng Anh) hay "Christ" (trong một số bản tiếng Việt) là giữ nguyên hình thức. Nhưng dịch là "Đấng Christ" hoặc giải thích là "Đấng Mết-si-a" (như trong Giăng 1:41) là hướng đến chức năng: cho độc giả biết đây là một chức vụ, một danh hiệu quan trọng trong niềm mong đợi của người Do Thái.
- Chữ δικαιοσύνη (dikaiosynē): Từ này thường được dịch là "sự công bình" (Kinh Thánh Truyền Thống). Tuy nhiên, trong bối cảnh Tân Ước, đặc biệt trong các thư tín của Phao-lô, nó không chỉ mang nghĩa công lý pháp lý, mà còn là trạng thái "được kể là công chính" trước mặt Đức Chúa Trời nhờ đức tin nơi Chúa Giê-xu (Rô-ma 3:22). Một số bản dịch tương đương chức năng sử dụng "sự công chính" hoặc thậm chí diễn ý hơn là "mối quan hệ đúng đắn với Đức Chúa Trời" để truyền tải đầy đủ chức năng thần học của từ này.
- Chữ שָׁלוֹם (Shalom): Đây không chỉ là "không có chiến tranh". Shalom mang chức năng diễn tả sự trọn vẹn, thịnh vượng, hòa thuận và bình an toàn diện trong mối quan hệ với Đức Chúa Trời, với người khác và với chính mình. Dịch đơn thuần là "bình an" có thể làm mất đi chiều sâu chức năng của từ. Do đó, các bản dịch thường cần chú thích hoặc dùng ngữ cảnh để làm rõ.
Hiểu về nguyên tắc dịch thuật này không chỉ là kiến thức hàn lâm, mà có ứng dụng thiết thực cho đời sống đức tin hằng ngày của chúng ta:
1. Cẩn Trọng và Khiêm Nhường Khi Giải Kinh: Khi đọc một câu Kinh Thánh, chúng ta cần nhớ rằng mình đang đọc bản dịch. Nếu gặp một phân đoạn khó hiểu, đừng vội kết luận dựa trên một bản dịch duy nhất. Hãy đối chiếu với các bản dịch khác nhau (một bản nghiêng về hình thức, một bản nghiêng về chức năng) và tham khảp phần chú giải của các học giả uy tín. Điều này giúp chúng ta "phải thành thạo lời của sự công bình" (Hê-bơ-rơ 5:13).
2. Trân Trọng Sự Đa Dạng Các Bản Dịch: Thay vì tôn một bản dịch duy nhất là "tối thượng", chúng ta nên xem mỗi bản dịch như một ống kính khác nhau giúp chúng ta chiêm ngưỡng vẻ đẹp muôn màu của Lời Chúa. Bản Truyền Thống (1925) giúp chúng ta gần gũi với hình thức nguyên thủy và ngôn ngữ tôn quý. Bản Hiện Đại (2011) hay Bản Phổ Thông giúp chúng ta nắm bắt ý nghĩa cách rõ ràng, sống động. Cả hai đều là ân điển Chúa ban cho Hội Thánh Việt Nam.
3. Tập Trung Vào Ý Nghĩa & Tinh Thần, Không Chỉ Chữ Nghĩa: Chúa Giê-xu từng quở trách những người Pha-ri-si vì họ "bỏ qua các điều hệ trọng hơn trong luật pháp, là sự công bình, sự thương xót và trung tín" (Ma-thi-ơ 23:23). Phương pháp tương đương chức năng nhắc nhở chúng ta đừng để bị cuốn vào những tranh luận vụn vặt về từ ngữ, mà hãy luôn tìm kiếm ý chỉ, tinh thần và sứ điệp then chốt mà Chúa muốn phán với Hội Thána Ngài. Mục đích của Lời Chúa là "đều có ích cho sự dạy dỗ, bẻ trách, sửa trị, dạy người trong sự công bình" (2 Ti-mô-thê 3:16).
4. Linh Hoạt Trong Truyền Đạt Chân Lý: Bản thân chúng ta cũng là những "người dịch" chân lý Kinh Thánh vào cuộc sống và cho người khác. Hãy học theo gương Phao-lô: truyền đạt sứ điệp bất di bất dịch về thập tự giá và sự phục sinh của Chúa Giê-xu một cách sáng tạo, phù hợp với đối tượng mà chúng ta đang chứng đạo – cho thanh niên, cho người già, cho trí thức, cho người lao động. Hãy cầu xin Chúa Thánh Linh, Đấng dẫn chúng ta vào mọi lẽ thật (Giăng 16:13), ban cho sự khôn ngoan đó.
Phương pháp "Tương đương chức năng" trong dịch thuật Kinh Thánh là một nỗ lực đáng trân trọng để cây cầu ngôn ngữ giữa thế giới Kinh Thánh và thế giới hiện đại được vững chắc và thông suốt hơn. Nó xuất phát từ mong muốn trung thành với ý chỉ nguyên thủy của Đức Chúa Trời, và ước ao Lời Ngài tiếp tục vận hành quyền năng biến đổi trong lòng mỗi người đọc, thuộc mọi thời đại, văn hóa và ngôn ngữ.
Là những người con của Đức Chúa Trời, chúng ta được ban đặc ân lớn lao là có Lời Ngài trong ngôn ngữ mẹ đẻ. Hãy sử dụng mọi công cụ có được – các bản dịch, sách chú giải, từ điển – để "sanh lòng đói khát sự công bình" (Ma-thi-ơ 5:6) và đào sâu vào trong Lời Hằng Sống. Cuối cùng, dù được dịch theo hình thức hay chức năng, quyền năng vẫn thuộc về chính Lời Đức Chúa Trời, "sống và linh nghiệm" (Hê-bơ-rơ 4:12), có khả năng đánh động và thay đổi tấm lòng của bất cứ ai mở ra lắng nghe với đức tin.
Ước mong mỗi chúng ta, qua việc nghiên cứu nghiêm túc Lời Chúa, sẽ ngày càng được "đổi nên mới trong tâm chí mình" (Rô-ma 12:2), để sống xứng đáng với Phúc Âm của Chúa Cứu Thế Giê-xu, là trung tâm của mọi khải thị trong Kinh Thánh.