Khai Sáng và Tác Động Của Nó Đến Cơ Đốc Giáo
Khi nhắc đến thuật ngữ “Khai Sáng” (Enlightenment), nhiều người thường nghĩ ngay đến một phong trào trí tuệ, triết học và văn hóa rộng lớn nở rộ ở châu Âu thế kỷ 17-18, đặt lý trí con người lên làm thước đo tối cao. Tuy nhiên, đối với một Cơ Đốc nhân, khái niệm “khai sáng” hay “soi sáng” mang một ý nghĩa thuộc linh sâu sắc và hoàn toàn khác biệt, bắt nguồn từ chính Lời của Đức Chúa Trời. Bài nghiên cứu này sẽ đi sâu tìm hiểu hai mặt của “Khai Sáng”: phong trào lịch sử của nhân loại và sự khai sáng thuộc linh đến từ Đấng Christ, đồng thời phân tích những tác động sâu rộng, phức tạp của nó đến đức tin Cơ Đốc giáo qua các thời kỳ.
1. Phong trào Khai Sáng (The Enlightenment) trong lịch sử:
Đây là một kỷ nguyên với khẩu hiệu nổi tiếng của triết gia Immanuel Kant: “Hãy dám biết! Hãy can đảm sử dụng lý trí của chính mình!”. Phong trào này tôn vinh lý trí (reason), khoa học, sự tự do cá nhân, và hoài nghi có tính phê phán đối với mọi thẩm quyền truyền thống, đặc biệt là thẩm quyền tôn giáo và giáo hội. Các tư tưởng gia như John Locke, Voltaire, và Rousseau tin rằng con người có thể đạt đến sự tiến bộ, hạnh phúc và hiểu biết về vũ trụ thông qua tư duy logic và phương pháp khoa học, mà không cần dựa vào mặc khải thần thánh hay giáo điều tôn giáo. Thần học Tự nhiên (Deism) nổi lên, thừa nhận có một Đấng Tạo Hóa nhưng phủ nhận Ngài can thiệp vào thế giới hay ban cho sự mặc khải siêu nhiên.
2. Sự Khai Sáng theo Kinh Thánh – Ánh Sáng của Đức Chúa Trời:
Trái ngược hoàn toàn, Kinh Thánh trình bày “sự khai sáng” thực sự không phải là kết quả của nỗ lực đi lên của lý trí con người, mà là ân điển từ trên ban xuống. Đây là sự mặc khải (revelation) và soi sáng (illumination) của chính Đức Chúa Trời.
- Nguồn Gốc của Ánh Sáng: “Ban đầu… Đất thì vô hình và trống không… sự mờ tối ở trên mặt vực; và Thần của Đức Chúa Trời vận hành trên mặt nước. Đức Chúa Trời phán rằng: Phải có sự sáng; thì có sự sáng” (Sáng-thế Ký 1:1-3). Ngay từ đầu, ánh sáng thuộc linh đã đến từ Lời phán quyền năng của Đức Chúa Trời.
- Chúa Giê-xu Christ là Ánh Sáng: “Ngôi Lời… là sự sáng thật, khiến ai nấy được sáng” (Giăng 1:1, 9). “Đức Chúa Jêsus lại cất tiếng phán cùng chúng rằng: Ta là sự sáng của thế gian; người nào theo ta, chẳng đi trong nơi tối tăm, nhưng có ánh sáng của sự sống” (Giăng 8:12). Trong tiếng Hy Lạp, từ “sáng” ở đây là phōs (φῶς), chỉ về ánh sáng thuộc linh, sự sống và lẽ thật.
- Sự Soi Sáng của Thánh Linh: “Khi nào Thần lẽ thật sẽ đến, thì Ngài dẫn các ngươi vào mọi lẽ thật” (Giăng 16:13). Sứ đồ Phao-lô cầu nguyện cho các tín hữu Ê-phê-sô được “Thần của sự khôn ngoan và của sự tỏ ra” (pneuma sophias kai apokalypseōs – πνεῦμα σοφίας καὶ ἀποκαλύψεως) để biết Đức Chúa Trời (Ê-phê-sô 1:17).
- Lời Chúa là Ánh Sáng: “Lời Chúa là ngọn đèn cho chân tôi, Ánh sáng cho đường lối tôi” (Thi thiên 119:105). “Sự khai sáng của các lời Chúa, ban sự hiểu biết” (Thi thiên 119:130, nguyên văn Hê-bơ-rơ: peithach d’varecha – פֵּ֗תַח דְּבָרֶ֥יךָ – sự mở ra của các lời Ngài).
Như vậy, có một sự khác biệt căn bản: Khai Sáng của thế gian tìm kiếm ánh sáng từ trong bản ngã con người, còn Khai Sáng của Kinh Thánh nhận lấy ánh sáng từ Đức Chúa Trời đến với con người.
Phong trào Khai Sáng đã tạo ra những cơn địa chấn làm rung chuyển nền tảng của Cơ Đốc giáo Tây phương, dẫn đến nhiều hệ quả cả tích cực lẫn tiêu cực.
1. Những Thách Thức và Ảnh Hưởng Tiêu Cực:
- Chủ Nghĩa Duy Lý và Sự Hoài Nghi: Khi lý trí được đặt lên trên đức tin, các giáo lý cốt lõi như phép lạ, thần tính của Chúa Christ, sự sống lại, và sự đền tội đều bị đem ra chất vấn, xét lại hoặc bác bỏ. Điều này dẫn đến sự ra đời của trường phái Phê Bình Kinh Thánh (Biblical Criticism), xem Kinh Thánh như một văn bản nhân loại cần phân tích lịch sử chứ không phải Lời mặc khải của Đức Chúa Trời.
- Sự Trỗi Dậy của Thần Học Tự Do (Liberal Theology): Thần học này tìm cách “thích nghi” đức tin Cơ Đốc với tinh thần thời đại Khai Sáng, giảm nhẹ các khía cạnh siêu nhiên, nhấn mạnh vào đạo đức và lời dạy của Chúa Giê-xu như một bậc thầy luân lý, thay vì là Đấng Cứu Chuộc chịu chết và sống lại. Đức tin bị “tự nhiên hóa”, mất đi chiều kích siêu việt.
- Sự Cá Nhân Hóa Cực Đoan: Mặc dù Tin Lành luôn nhấn mạnh đức tin cá nhân, chủ nghĩa cá nhân của Khai Sáng đôi khi dẫn đến thái độ chống lại mọi cơ cấu, thẩm quyền giáo hội, khiến đức tin trở nên chủ quan, tách rời khỏi cộng đồng Hội Thánh và sự giải kinh có trách nhiệm.
2. Những Phản Ứng và Ảnh Hưởng Tích Cực (Từ Góc Nhìn Tin Lành):
- Sự Tinh Lọc Đức Tin: Những thách thức từ Khai Sáng buộc các nhà thần học trung tín phải quay trở về với nguồn mạch của đức tin là Kinh Thánh, để bảo vệ và trình bày lại các giáo lý cốt lõi một cách vững chắc hơn. Nó giúp phân biệt rõ giữa truyền thống con người và chân lý thiên thượng.
- Nhấn Mạnh Vào Trải Nghiệm Cá Nhân với Chúa: Các phong trào đáng chú ý như Chủ Nghĩa Mộ Đạo (Pietism) tại Đức và Phong Trào Giám Lý (Methodist Revival) dưới sự lãnh đạo của John Wesley tại Anh, chính là những phản ứng thuộc linh. Họ không chối bỏ lý trí, nhưng nhấn mạnh đến sự tái sanh, kinh nghiệm cá nhân với Đấng Christ, đời sống nên thánh và lòng nhiệt thành truyền giáo – những điều mà giáo hội chính thống khô khan thời ấy đã đánh mất. Wesley nổi tiếng với phương pháp “Tứ Diện” để nhận biết chân lý: Kinh Thánh, Truyền thống, Kinh nghiệm và Lý trí, trong đó Kinh Thánh là tiêu chuẩn tối cao.
- Thúc Đẩy Tự Do Tôn Giáo và Truyền Giáo: Tư tưởng về quyền tự do cá nhân cuối cùng cũng góp phần vào việc hình thành môi trường cho tự do tôn giáo, tạo điều kiện cho các hoạt động truyền giáo xuyên văn hóa bùng nổ trong thế kỷ 18-19.
Là Cơ Đốc nhân trong một thế giới vẫn còn chịu ảnh hưởng sâu đậm bởi di sản của chủ nghĩa duy lý và chủ nghĩa cá nhân cực đoan, chúng ta cần có thái độ và cách ứng dụng khôn ngoan.
1. Sử Dụng Trí Năng Cách Kính Sợ Chúa:
Kinh Thánh không hạ thấp lý trí. Chúa Giê-xu phán: “Ngươi phải hết lòng, hết linh hồn, hết trí khôn, hết sức mà kính mến Chúa là Đức Chúa Trời ngươi” (Mác 12:30). Từ “trí khôn” trong tiếng Hy Lạp là dianoia (διάνοια), chỉ về sự hiểu biết, tư tưởng, trí tuệ. Chúng ta được kêu gọi dâng cả trí năng lên cho Chúa, sử dụng nó để suy ngẫm, học hỏi, và bảo vệ chân lý (1 Phi-e-rơ 3:15). Tuy nhiên, trí năng phải được đặt dưới sự hướng dẫn của Thánh Linh và Lời Chúa, không phải để phán xét Lời Chúa. “Hãy cẩn thận, kẻo có ai lấy triết học và lời hư không, theo truyền thống của loài người, theo sơ học của thế gian, mà bắt anh em phục chăng” (Cô-lô-se 2:8).
2. Tìm Kiếm Sự Soi Sáng Từ Thánh Linh, Không Từ Thế Gian:
Sự khôn ngoan thật khác với sự khôn ngoan của thế gian (1 Cô-rinh-tô 1:18-25). Mỗi lần đọc Kinh Thánh, chúng ta cần cầu xin Thánh Linh – Đấng đã soi dẫn các trước giả – mở mắt thuộc linh cho chúng ta. “Xin Chúa mở mắt tôi, để tôi thấy sự lạ lùng trong luật pháp của Chúa” (Thi thiên 119:18). Sự khai sáng thật dẫn chúng ta đến gần Chúa Giê-xu hơn, khiến chúng ta nhận biết tội lỗi và cần ăn năn, và bày tỏ vinh quang của Ngài (2 Cô-rinh-tô 4:6).
3. Giữ Vững Thẩm Quyền Tối Cao của Kinh Thánh (Sola Scriptura):
Trong một rừng các học thuyết, ý kiến và triết lý, chúng ta phải lấy Kinh Thánh làm nền tảng bất di bất dịch cho đức tin và sự hành đạo. Mọi tư tưởng, kể cả triết học hay khoa học, đều phải được đối chiếu dưới ánh sáng của Lời Chúa, chứ không phải ngược lại.
4. Sống Đức Tin Trong Cộng Đồng Hội Thánh:
Để tránh sự sai lầm chủ quan từ chủ nghĩa cá nhân cực đoan, chúng ta cần gắn bó với một Hội Thánh địa phương trung tín với Lời Chúa. Sự giải kinh và áp dụng Lời Chúa cần có sự kiểm chứng và góp ý từ các anh chị em trong đức tin (Châm ngôn 11:14).
Phong trào Khai Sáng của nhân loại, với tất cả những thành tựu và hạn chế của nó, đã để lại một dấu ấn không thể xóa nhòa lên lịch sử Cơ Đốc giáo. Nó vừa là một thử thách lớn, đòi hỏi đức tin phải được thanh luyện và đứng vững trên nền tảng vững chắc; vừa gián tiếp nhắc nhở Hội Thánh về sự cần thiết của kinh nghiệm sống động với Chúa và sự nhiệt thành truyền giảng Phúc Âm.
Cuối cùng, với tư cách là những người tin theo Chúa Giê-xu Christ, chúng ta tuyên xưng rằng nguồn khai sáng thật duy nhất, đời đời, không bao giờ dập tắt được, chính là Ngài – “Ánh sáng của thế gian”. Sự khai sáng của thế gian có thể cho ta kiến thức, nhưng chỉ có ánh sáng của Đấng Christ mới ban cho sự sống đời đời và giải thoát chúng ta khỏi sự tối tăm của tội lỗi và sự chết. Ước mong mỗi chúng ta luôn bước đi trong ánh sáng của Ngài, như Lời Ngài hứa: “Kẻ nào theo ta, chẳng đi trong nơi tối tăm, nhưng có ánh sáng của sự sống” (Giăng 8:12).