Thomism là gì?
Trong hành trình tìm hiểu thần học và triết học Cơ Đốc, chúng ta thường bắt gặp thuật ngữ "Thomism" (Tô-mi học). Đây là một hệ thống tư tưởng đồ sộ có ảnh hưởng sâu rộng, đặc biệt trong truyền thống Công giáo La Mã. Tuy nhiên, với tư cách là những tín hữu Tin Lành, chúng ta cần tiếp cận với sự hiểu biết thấu đáo dựa trên nền tảng Kinh Thánh là Lời Đức Chúa Trời. Bài viết này nhằm mục đích giải thích Thomism là gì, phân tích nó dưới ánh sáng của Kinh Thánh, và rút ra những bài học ứng dụng cho đời sống đức tin của chúng ta.
Thomas Aquinas (1225–1274) là một tu sĩ Dòng Đa Minh và là nhà thần học, triết học người Ý. Ông được xem như một trong những nhà tư tưởng vĩ đại nhất của Giáo hội Công giáo thời Trung Cổ. Nhiệm vụ lớn nhất của ông là dung hòa đức tin Cơ Đốc với triết học của Aristotle – một triết gia Hy Lạp ngoại giáo – vừa được tái khám phá ở châu Âu thời đó. Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là Summa Theologica (Tổng Luận Thần Học), một bộ sách đồ sộ trình bày có hệ thống về thần học và đạo đức học.
Thomism, hay tư tưởng Tô-mi, chính là hệ thống triết học và thần học được phát triển từ các tác phẩm và tư tưởng của Thomas Aquinas. Nó không chỉ là di sản của một cá nhân mà đã trở thành một trường phái tư tưởng chính thống, được Giáo hội Công giáo La Mã chính thức công nhận và thúc đẩy, đặc biệt qua các thông điệp của Giáo hoàng Leo XIII vào cuối thế kỷ 19.
Để hiểu Thomism, chúng ta cần nắm một số nguyên lý cốt lõi:
1. Mối Quan Hệ Giữa Đức Tin và Lý Trí: Aquinas dạy rằng đức tin và lý trí không mâu thuẫn, vì cả hai đều đến từ Đức Chúa Trời. Ông phân biệt hai loại chân lý: Chân lý Mặc khải (như Ba Ngôi, sự Nhập Thể) chỉ có thể được biết qua Kinh Thánh và giáo hội; và Chân lý Tự nhiên (như sự hiện hữu của Đức Chúa Trời) có thể được lý trí con người khám phá qua quan sát thế giới tự nhiên. Điều này dẫn đến các "Chứng minh về sự hiện hữu của Đức Chúa Trời" nổi tiếng của ông (Nguyên nhân Đệ nhất, Đấng Thiết kế...).
2. Siêu Hình Học về Bản Thể: Aquinas sử dụng các khái niệm của Aristotle như "Bản chất" (essence) và "Hiện hữu" (existence). Ông lập luận rằng ở mọi loài thụ tạo, bản chất và hiện hữu là tách biệt. Chỉ duy nhất ở Đức Chúa Trời, Bản chất của Ngài chính là Hiện hữu (I AM – Ta Là Đấng Tự Hữu). Điều này phản ánh phần nào khải thị trong Xuất Ê-díp-tô Ký 3:14: "Đức Chúa Trời phán rằng: Ta là Đấng Tự Hữu Hằng Hữu; rồi Ngài lại rằng: Hãy nói cho dân Y-sơ-ra-ên như vầy: Đấng Tự Hữu đã sai ta đến cùng các ngươi."
3. Thuyết Tương Tự: Đây là một nguyên lý then chốt. Vì Đức Chúa Trời là Đấng Tạo Hóa và con người là thọ tạo, nên không có sự tương đồng hoàn toàn giữa Ngài và chúng ta. Tuy nhiên, có một "sự tương tự" – chúng ta có thể dùng ngôn ngữ loài người (như "tốt lành", "khôn ngoan", "yêu thương") để nói về Đức Chúa Trời, dù những phẩm chất này nơi Ngài ở cấp độ vô hạn và hoàn hảo vượt xa sự hiểu biết của chúng ta.
4. Luật Tự Nhiên và Luật Thần Thượng: Aquinas dạy rằng Đức Chúa Trời cai trị mọi loài thọ tạo bằng "Luật Vĩnh Cửu" trong trí Ngài. Con người, là loài thọ tạo có lý trí, tham dự vào luật này qua "Luật Tự Nhiên" – chính là lương tâm và lý trí tự nhiên biết phân biệt thiện ác. "Luật Thần Thượng" (trong Kinh Thánh) là sự mặc khải đặc biệt để bổ sung và hướng dẫn luật tự nhiên, đưa con người đến sự cứu rỗi siêu nhiên.
Là những tín hữu Tin Lành, chúng ta trân trọng sự nghiên cứu nghiêm túc về Đức Chúa Trời. Tuy nhiên, chúng ta phải kiểm tra mọi điều dựa trên thẩm quyền tối cao của Kinh Thánh (Sola Scriptura). Dưới đây là một số điểm đối chiếu:
1. Về Đức Tin và Lý Trí: Thomism nỗ lực xây dựng một hệ thống thần học dựa trên nền tảng lý trí tự nhiên. Trong khi Kinh Thánh dạy rằng sự khôn ngoan thật bắt đầu từ sự kính sợ Đức Giê-hô-va (Châm Ngôn 1:7), và rằng lý trí tự nhiên của con người đã bị sự sa ngã làm hư hoại. Rô-ma 1:21-22 cảnh báo: "Vì họ dẫu biết Đức Chúa Trời, mà chẳng làm sáng danh Ngài là Đức Chúa Trời, và chẳng tạ ơn Ngài nữa; nhưng cứ lầm lạc trong lý tưởng hư không, và lòng ngu dốt đầy những sự tối tăm. Họ tự xưng mình là khôn ngoan, mà trở nên điên dại." Điều này không có nghĩa Cơ Đốc giáo là phi lý, nhưng nhấn mạnh rằng sự hiểu biết thật về Đức Chúa Trời và ơn cứu rỗi chỉ đến bởi sự mặc khải đặc biệt của Ngài trong Kinh Thánh và qua Chúa Cứu Thế Giê-xu, chứ không phải là kết luận của lý trí tự nhiên.
2. Về Sự Cứu Rỗi và Ân Điển: Đây là điểm khác biệt căn bản nhất. Thomism, trong bối cảnh thần học Công giáo, thường được liên kết với quan điểm về sự cộng tác giữa ân điển và công đức con người. Hệ thống này dạy rằng ân điển siêu nhiên (ân sủng) được ban qua các bí tích, giúp biến đổi bản tính con người để họ có thể cộng tác với ân điển và thực hiện những việc lành xứng đáng với sự sống đời đời.
Ngược lại, Kinh Thánh dạy rõ ràng về sự xưng công bình bởi đức tin mà thôi (Sola Fide), dựa trên sự chết đền tội của Chúa Giê-xu. Ê-phê-sô 2:8-9 tuyên bố: "Vả, ấy là nhờ ân điển, bởi đức tin, mà anh em được cứu, điều đó không phải đến từ anh em, bèn là sự ban cho của Đức Chúa Trời. Ấy chẳng phải bởi việc làm đâu, hầu cho không ai khoe mình." Sự cứu rỗi là ân điển thuần túy, do Đức Chúa Trời thực hiện trọn vẹn, và chúng ta chỉ nhận lấy bởi đức tin nơi Đấng Christ. Công đức của con người hoàn toàn không có giá trị trong sự xưng công bình (Ê-sai 64:6).
3. Về Thẩm Quyền: Thomism đặt thẩm quyền ngang hàng giữa Kinh Thánh, Truyền thống Giáo hội và Huấn quyền (Magisterium). Điều này trái ngược với nguyên tắc Sola Scriptura của Cải Chánh, tin rằng Kinh Thánh là thẩm quyền duy nhất, đầy đủ và rõ ràng cho đức tin và sự thực hành. II Ti-mô-thê 3:16-17 khẳng định: "Cả Kinh Thánh đều là bởi Đức Chúa Trời soi dẫn, có ích cho sự dạy dỗ, bẻ trách, sửa trị, dạy người trong sự công bình, hầu cho người thuộc về Đức Chúa Trời được trọn vẹn và sắm sẵn để làm mọi việc lành."
4. Về Sự Hiểu Biết Đức Chúa Trời: Trong khi "Thuyết Tương Tự" có một số điểm hữu ích, Kinh Thánh cho thấy sự hạn chế triệt để của trí óc sa ngã trong việc hiểu biết Đức Chúa Trời. I Cô-rinh-tô 2:14 nói: "Vả, người có tánh xác thịt không nhận được những sự thuộc về Thánh Linh của Đức Chúa Trời; bởi chưng người đó coi sự ấy như là sự dồ dại, và không có thể hiểu được, vì phải xem xét cách thiêng liêng." Sự hiểu biết thật về Đức Chúa Trời phải đến qua mặc khải của Ngài và được Thánh Linh soi sáng, chứ không chỉ là sự suy luận logic từ tự nhiên.
Việc nghiên cứu Thomism không chỉ là kiến thức lịch sử, mà có thể giúp chúng ta củng cố và sống động hóa đức tin của mình:
1. Trân Trọng Sự Mặc Khải Đặc Biệt: Thomism nhắc nhở chúng ta về giới hạn của triết học thuần túy. Ứng dụng thực tế là hãy đặt Kinh Thánh lên trên mọi hệ tư tưởng của con người. Sự nghiên cứu, suy ngẫm Lời Chúa phải là trung tâm của đời sống đức tin. Hãy như người Bê-rê, "ngày nào cũng tra xem Kinh Thánh, để xét lời giảng có thật chăng" (Công vụ 17:11).
2. Sống Với Lòng Biết Ơn Về Ân Điển Thuần Túy: Khi thấy sự phức tạp của các hệ thống thần học dựa trên công đức, chúng ta càng thêm biết ơn về sự giản dị và vinh hiển của Phúc Âm: Chúa Giê-xu đã làm xong mọi sự. Điều này giải phóng chúng ta khỏi gánh nặng tự cứu lấy mình và thúc giục chúng ta sống đời sống thánh khiết bởi lòng biết ơn và quyền năng của Thánh Linh, chứ không phải để kiếm được ơn cứu rỗi.
3. Sử Dụng Lý Trí Cách Đúng Đắn: Lý trí là món quà của Đức Chúa Trời. Chúng ta được kêu gọi để yêu mến Ngài hết lòng, hết linh hồn, hết trí khôn (Ma-thi-ơ 22:37). Ứng dụng là chúng ta nên trau dồi tâm trí để hiểu biết Chúa và Lời Ngài sâu nhiệm hơn. Tuy nhiên, phải luôn khiêm nhường, xin Thánh Linh soi sáng, và phục tùng thẩm quyền của Kinh Thánh. Lý trí là đầy tớ tốt nhưng là ông chủ tồi.
4. Truyền Đạt Phúc Âm Cách Rõ Ràng: Hiểu biết về các hệ thống tư tưởng như Thomism giúp chúng ta thông cảm và đối thoại hiệu quả hơn với những anh chị em theo đạo Công giáo. Chúng ta có thể chỉ ra sự khác biệt cốt lõi một cách tôn trọng nhưng rõ ràng: sự cứu rỗi bởi ân điển qua đức tin nơi Đấng Christ, chứ không bởi ân sủng cộng với công đức qua các bí tích. Trọng tâm luôn phải là rao giảng Chúa Giê-xu Christ và Ngài bị đóng đinh (I Cô-rinh-tô 2:2).
Thomism là một hệ thống triết học-thần học đồ sộ, đại diện cho nỗ lực cao cả của con người nhằm hệ thống hóa và hiểu biết đức tin Cơ Đốc. Nó chứa đựng những suy tư sâu sắc về bản thể, đạo đức và sự hiện hữu của Đức Chúa Trời. Tuy nhiên, khi được kiểm chứng dưới ánh sáng của Kinh Thánh, chúng ta thấy rõ những khác biệt không thể hòa giải liên quan đến thẩm quyền tối cao của Lời Chúa và phương cách cứu rỗi bởi ân điển thuần túy qua đức tin nơi Chúa Giê-xu Christ.
Là những tín hữu Tin Lành, chúng ta được kêu gọi không phải để xây dựng những hệ thống triết học phức tạp, nhưng để tin nhận và rao truyền Phúc Âm giản dị mà quyền năng của Đấng Christ. Hãy để lòng chúng ta bén rễ sâu trong Lời Đức Chúa Trời, sống bằng ân điển của Ngài mỗi ngày, và dùng cả tấm lòng lẫn trí óc để tôn vinh Chúa, Đấng "đã dùng Đấng Christ mà cứu chúng ta... hầu cho không ai khoe mình" (Ê-phê-sô 2:8-9).
"Hỡi anh em, về phần tôi, tôi đã đoán định rằng ở giữa anh em, tôi chẳng biết sự gì khác ngoài Đức Chúa Jêsus Christ, và Đức Chúa Jêsus Christ bị đóng đinh trên cây thập tự." (I Cô-rinh-tô 2:2)