Hagiography là gì?

Trong hành trình tìm hiểu lịch sử Hội Thánh và các truyền thống Cơ Đốc giáo, chúng ta thường bắt gặp thuật ngữ “Hagiography”. Đối với nhiều tín hữu Tin Lành tại Việt Nam, khái niệm này có thể còn xa lạ, hoặc bị hiểu lầm trong mối liên hệ với những thực hành tôn giáo khác. Bài viết nghiên cứu chuyên sâu này sẽ khảo sát ý nghĩa, nguồn gốc, bối cảnh lịch sử-thần học của hagiography, và quan trọng hơn, đặt nó dưới ánh sáng của Lời Đức Chúa Trời để rút ra những bài học đức tin quý báu cho đời sống Cơ Đốc nhân ngày nay.

Thuật ngữ “Hagiography” xuất phát từ tiếng Hy Lạp: ‘hagios’ (ἅγιος) có nghĩa là “thánh”, và ‘graphia’ (γραφία) có nghĩa là “sự viết, sự mô tả”. Như vậy, hiểu một cách đơn giản nhất, hagiography là “tiểu sử về các thánh nhân” hoặc “văn chương/ghi chép về cuộc đời, sự tử đạo và các phép lạ được cho là của các thánh”.

Thể loại văn học này phát triển mạnh mẽ trong những thế kỷ đầu của Cơ Đốc giáo, đặc biệt từ thế kỷ thứ 4 trở đi, sau khi Sắc lệnh Milan (năm 313) chấm dứt sự bắt bạo đạo. Các tác phẩm hagiography thường có mục đích: (1) Ghi lại gương đức tin và sự tử đạo của các Cơ Đốc nhân tiên phong; (2) Khích lệ và củng cố đức tin cho Hội Thánh đương thời; (3) Thiết lập các mẫu gương đạo đức để noi theo; và (4) Đôi khi, nhằm phổ biến sự sùng kính đối với một vị thánh cụ thể nào đó.

Để có cái nhìn đúng đắn, chúng ta phải quay về nền tảng Kinh Thánh. Từ ‘hagios’ trong Tân Ước được sử dụng rất phổ biến và luôn ở dạng số nhiều khi nói về những người tin Chúa. Nó không dành riêng cho một nhóm người đặc biệt, có địa vị cao hay đã qua đời, mà cho toàn thể Hội Thánh của Đấng Christ.

“Nguyền xin ân điển và sự bình an ban cho anh em bởi Đức Chúa Trời, Cha chúng ta, và bởi Đức Chúa Jêsus Christ! Tôi hằng cảm tạ Đức Chúa Trời về anh em, vì đã ban ân điển Ngài cho anh em trong Đức Chúa Jêsus Christ; ấy là trong Ngài anh em được đầy dẫy mọi sự, mọi lời nói và mọi sự khôn ngoan. Vì chứng về Đấng Christ được vững bền trong anh em, đến nỗi anh em không thiếu món ân điển nào, trong khi đợi chờ sự hiện ra của Đức Chúa Jêsus Christ chúng ta.” (1 Cô-rinh-tô 1:2-7). Ở đây, Phao-lô gọi các tín hữu tại Cô-rinh-tô, dù còn nhiều vấn đề, là “những người được nên thánh trong Đấng Christ Jêsus, được gọi là thánh đồ”.

Kinh Thánh dạy rõ về sự nên thánh (sanctification) – một tiến trình bởi ân điển, qua đức tin nơi Chúa Giê-xu và bởi công việc của Đức Thánh Linh. “Vì ấy là ý muốn của Đức Chúa Trời, tức là sự nên thánh của anh em...” (1 Tê-sa-lô-ni-ca 4:3). Mọi tín hữu đều được kêu gọi sống một đời sống thánh khiết, tách biệt khỏi tội lỗi và dâng mình cho Đức Chúa Trời (Rô-ma 12:1).

Do đó, quan điểm Tin Lành nhấn mạnh “chức tế lễ của mọi tín hữu” (1 Phi-e-rơ 2:9). Mọi Cơ Đốc nhân đều là thánh đồ (*hagioi*), không phải qua sự phong thánh của một thể chế tôn giáo, mà bởi chính huyết của Chúa Giê-xu Christ (Hê-bơ-rơ 10:10). Sự tôn vinh duy nhất thuộc về Đức Chúa Trời Ba Ngôi.

Theo dòng lịch sử, cùng với sự phát triển của thể chế giáo hội, khái niệm “thánh” dần bị thu hẹp và đặc cách hóa. Một số cá nhân được tôn vinh đặc biệt vì sự tử đạo, đời sống khổ hạnh phi thường, hoặc được gán cho nhiều phép lạ. Việc biên soạn tiểu sử các vị này (hagiography) thường đi kèm với mục đích thúc đẩy sự sùng kính (veneration) và sau này là cầu khẩn (invocation) họ như những người trung gian giữa con người với Đức Chúa Trời.

Tại đây, chúng ta thấy những khác biệt thần học then chốt với đức tin Tin Lành, dựa trên Kinh Thánh:

1. Đấng Trung Gian Duy Nhất: Kinh Thánh tuyên bố rõ ràng: “Vì chỉ có một Đức Chúa Trời, và chỉ có một Đấng Trung Gian ở giữa Đức Chúa Trời và loài người, tức là Đức Chúa Jêsus Christ, là người” (1 Ti-mô-thê 2:5). Đức tin nơi Chúa Giê-xu là con đường duy nhất đến với Đức Chúa Cha (Giăng 14:6). Bất kỳ sự dạy dỗ nào tìm kiếm một đấng trung gian khác đều đi ngược lại chân lý này.

2. Sự Cầu Khẩn Người Đã Khuất: Kinh Thánh không có một mệnh lệnh hay ví dụ nào về việc các tín hữu cầu nguyện với những người đã qua đời, dù họ là sứ đồ hay môn đồ. Sự cầu thay duy nhất được hứa ban và khích lệ là của Đức Thánh Linh (Rô-ma 8:26-27) và của chính Chúa Giê-xu, Đấng đang sống và cầu thay cho chúng ta (Hê-bơ-rơ 7:25). Chúng ta được kêu gọi cầu thay cho nhau khi còn sống (Gia-cơ 5:16).

3. Nguy Cơ Tôn Thờ Thụ Tạo: Việc tôn sùng quá mức một con người, dù là Cơ Đốc nhân xuất sắc, có thể vô tình dẫn đến sự thờ phượng thụ tạo thay vì Đấng Tạo Hóa (Rô-ma 1:25). Điều răn đầu tiên và lớn nhất là: “Ngươi phải hết lòng, hết linh hồn, hết ý mà kính mến Chúa là Đức Chúa Trời ngươi” (Ma-thi-ơ 22:37-38). Sự tôn trọng và học theo gương đức tin thì khác với sự sùng bái.

Tuy nhiên, nếu tách khỏi những yếu tố thần học gây tranh cãi nêu trên, chúng ta có thể tiếp cận hagiography theo một nghĩa rộng và tích cực hơn: đó là những ghi chép lịch sử về cuộc đời và sự đóng góp của các anh hùng đức tin. Theo nghĩa này, chính Kinh Thánh cũng chứa đựng những “tiểu sử thánh” đích thực.

• Hê-bơ-rơ Chương 11 chính là một bản “hagiography” ngắn gọn nhưng quyền năng, liệt kê hàng loạt gương đức tin từ A-bên, Hê-nóc, Nô-ê, Áp-ra-ham cho đến các tiên tri. Mục đích của tác giả không phải để tôn sùng họ, mà để “vậy thì, vì chúng ta được nhiều người chứng kiến vây lấy như đám mây rất lớn, chúng ta cũng nên quăng hết gánh nặng và tội lỗi dễ vấn vương mình, lấy lòng nhịn nhục theo đòi cuộc chạy đua đã bày ra cho ta, nhìn xem Đức Chúa Jêsus, là cội rễ và cuối cùng của đức tin” (Hê-bơ-rơ 12:1-2). Chú ý điểm then chốt: mắt hướng về Chúa Giê-xu, là Đấng hoàn thiện đức tin.
• Các sách như Công vụ các Sứ đồ ghi lại cuộc đời và chức vụ của Phi-e-rơ, Phao-lô, Stê-pha-nô… với sự trung thực (kể cả những thất bại, như Phao-lô và Ba-na-ba tranh cãi trong Công vụ 15:39), nhằm làm chứng về quyền năng Phúc Âm và sự dẫn dắt của Đức Thánh Linh.

Lịch sử Hội Thánh sau Tân Ước cũng tràn ngập những tấm gương như vậy: các giáo phụ, những nhà cải chánh (Martin Luther, John Calvin, William Tyndale…), các nhà truyền giáo (Hudson Taylor, Amy Carmichael…), và vô số tín hữu vô danh sống và chết vì đức tin. Ghi chép về họ là kho báu quý giá.

Từ nghiên cứu trên, chúng ta có thể rút ra những ứng dụng thiết thực:

1. Tập Trung Vào “Hagiography” Của Kinh Thánh: Thay vì tìm kiếm những câu chuyện ngoài Kinh Thánh đôi khi được thêm thắt huyền thoại, hãy đào sâu vào những “tiểu sử đức tin” chân thực trong Kinh Thánh. Học về đức tin của Áp-ra-ham, lòng kiên nhẫn của Gióp, sự nhiệt thành của Phao-lô, lòng can đảm của Đa-ni-ên. Hãy để Lời Đức Chúa Trời uốn nắn và định hình chúng ta trước hết.

2. Học Hỏi Từ Lịch Sử Hội Thánh Với Tinh Thần Phân Biệt: Chúng ta có thể và nên đọc về các nhân vật lịch sử của Hội Thánh. Nhưng hãy đọc với tinh thần “Bê-rê” (Công vụ 17:11), “ngày nào cũng tra xem Kinh Thánh, để xét lời giảng có thật chăng”. Hãy trân trọng bài học về lòng trung tín, sự hy sinh, lòng yêu mến Chúa và nhiệt huyết truyền giáo của họ. Đồng thời, luôn đặt Chúa Giê-xu là trung tâm, nhận ra rằng mọi ơn phước và thành tựu đều đến từ Ngài.

3. Trở Thành Một Phần Trong “Đám Mây Người Chứng Kiến” Cho Thế Hệ Sau: Hê-bơ-rơ 11-12 nhắc nhở chúng ta rằng cuộc đời chúng ta hôm nay cũng đang được ghi vào “biên niên sử đức tin” vô hình cho thế hệ sau. “Hãy xem xét kỹ càng về Đấng đã chịu được sự đối nghịch của kẻ có tội như vậy, để anh em không bị mỏi mệt nhụt lòng” (Hê-bơ-rơ 12:3). Cách sống, lời nói, hành động và sự chịu khổ vì Phúc Âm của chúng ta ngày nay sẽ trở thành nguồn khích lệ cho những người đến sau.

4. Kể Lại Những Câu Chuyện Về Ơn Điển Trong Cộng Đồng: Trong Hội Thánh địa phương, chúng ta có thể khích lệ nhau bằng cách chia sẻ chứng đạo cá nhân – đó chính là “hagiography” đương đại của chúng ta. Kể về cách Chúa cứu, dẫn dắt, sửa dạy và thành tín trong cuộc đời mỗi người. Điều này làm vinh hiển Đức Chúa Trời và xây dựng thân thể Đấng Christ.

Hagiography, xét theo nghĩa lịch sử và thể loại văn học, là một hiện tượng phức tạp, gắn liền với những thực hành tôn giáo mà Tin Lành, dựa trên thẩm quyền duy nhất của Kinh Thánh, không thể chấp nhận – đặc biệt khi nó liên quan đến sự tôn sùng và cầu khẩn con người thay vì Đấng Christ, Đấng Trung Gian Duy Nhất.

Tuy nhiên, với cái nhìn được điều chỉnh bởi Lời Chúa, chúng ta có thể đánh giá cao giá trị của việc ghi nhớ và học hỏi từ những gương đức tin trong quá khứ. Bài học lớn nhất mà một Cơ Đốc nhân có thể rút ra là: Mọi vinh quang đều thuộc về Đức Chúa Trời. Mọi câu chuyện về đức tin đều phải quy hướng về Chúa Giê-xu Christ, “là cội rễ và cuối cùng của đức tin”.

Ước mong mỗi chúng ta, là những “thánh đồ” (*hagioi*) bởi huyết Chiên Con, sống một cuộc đời thánh khiết, trung tín, để chính cuộc đời ấy trở thành một “chương sử” sống động, làm chứng cho ân điển kỳ diệu của Đức Chúa Trời, hầu cho Ngài được cả sáng và nhiều người được đem về với Đấng Cứu Thế duy nhất của nhân loại.