Tại sao Moses có sừng trong một số tượng / điêu khắc cổ?

Trong hành lang của các nhà thờ, viện bảo tàng, hay những tác phẩm nghệ thuật Cơ Đốc giáo thời Trung Cổ và Phục Hưng, chúng ta thường bắt gặp một hình tượng Môi-se (Moses) khá lạ lùng: trên đầu ông có hai chiếc sừng. Điển hình nhất là bức tượng điêu khắc bằng đá cẩm thạch của Michelangelo tại nhà thờ San Pietro in Vincoli, Rome, hay trong các bản thảo kinh thánh minh họa thời kỳ đó. Hình ảnh này dễ gây hiểu lầm và thắc mắc lớn cho nhiều tín hữu ngày nay: Phải chăng Môi-se, vị lãnh đạo vĩ đại được Đức Chúa Trời sử dụng, lại có hình dạng của ma quỷ hay một sinh vật kỳ dị? Bài nghiên cứu chuyên sâu này sẽ lần theo dấu vết của văn bản, ngôn ngữ, và thần học để giải mã biểu tượng độc đáo này, qua đó giúp chúng ta hiểu sâu hơn về sự vinh hiển của Đức Chúa Trời và kinh nghiệm thuộc linh của con người.

Sự việc then chốt dẫn đến hình tượng “Môi-se có sừng” được ghi lại trong Xuất Ê-díp-tô Ký 34:29-35. Đây là phân đoạn mô tả Môi-se từ trên núi Si-na-i xuống, sau khi nhận hai bảng chứng từ tay Đức Giê-hô-va.

“Vả, khi Môi-se từ trên núi Si-na-i xuống, tay cầm hai bảng chứng, chẳng biết rằng da mặt mình sáng rực bởi vì đã nói chuyện cùng Đức Giê-hô-va. A-rôn và cả dân Y-sơ-ra-ên nhìn Môi-se, thấy da mặt người sáng rực, thì sợ không dám lại gần.” (Xuất Ê-díp-tô Ký 34:29-30, Kinh Thánh Tin Lành Việt Ngữ 1925)

Từ ngữ then chốt trong tiếng Hê-bơ-rơ (Hebrew) nguyên thủy là động từ “qāran” (קָרַן). Từ này bắt nguồn từ danh từ “qeren” (קֶרֶן) có nghĩa đen là “cái sừng” của con vật. Tuy nhiên, trong ngữ cảnh này, động từ “qāran” mang nghĩa bóng là “tỏa ra tia sáng” hoặc “phát ra ánh hào quang”. Cách dùng này tương tự như hình ảnh những tia sáng (rays) tỏa ra từ một điểm, giống như hình dáng các tia sáng từ mặt trời. Do đó, bản dịch chính xác phải là: “da mặt ông ấy tỏa ra những tia sáng” hoặc “trở nên rực sáng”.

Tuy nhiên, bước ngoặt lịch sử xảy ra vào thế kỷ thứ 4 sau Chúa, khi học giả Jerome dịch Kinh Thánh Hebrew (Cựu Ước) và Hy Lạp (Tân Ước) sang tiếng Latinh, tạo nên bản Vulgate nổi tiếng. Khi dịch đoạn Xuất Ê-díp-tô Ký 34:29, Jerome đã dịch cụm từ “kìa, da mặt ông đã trở nên rực sáng” (tiếng Hebrew: qāran ‘ôr pānāw) sang tiếng Latinh một cách rất trực tiếp là: “quod cornuta esset facies sua”. Cụm từ này có nghĩa đen là “mặt ông ấy đã bị ‘sừng hóa’” (cornuta từ cornu – cái sừng).

Jerome không hẳn đã sai hoàn toàn về mặt ngữ nghĩa học, vì ông hiểu rõ nghĩa gốc của từ qāran. Có lẽ, ông muốn giữ lại sắc thái văn chương và hình ảnh mạnh mẽ của tiếng Hebrew. Thế nhưng, đối với độc giả Latinh không am hiểu ngữ nguyên, từ “cornuta” chỉ có một nghĩa duy nhất và rõ ràng: có sừng. Chính sự mơ hồ cố ý này đã mở đường cho một truyền thống diễn giải bằng hình ảnh kéo dài hàng thế kỷ trong nghệ thuật Cơ Đốc giáo phương Tây.

Ban đầu, các nghệ nhân thời Trung Cổ, vốn dựa chủ yếu vào bản Vulgate Latinh, đã mô tả Môi-se theo nghĩa đen của từ “cornuta”. Họ tạc hoặc vẽ ông với hai chiếc sừng nhô ra từ trán. Tuy nhiên, điều thú vị là hình ảnh này không bị coi là xấu xa hay ma quỷ. Trái lại, qua thời gian, nó dần được “Kitô hóa” và mang những ý nghĩa biểu tượng sâu sắc:

• Biểu tượng của Uy Quyền và Sức Mạnh Thiên Thượng: Trong văn hóa Cận Đông cổ đại, sừng thường tượng trưng cho sức mạnh, quyền năng và uy quyền (ví dụ: “nâng cao sừng” trong Thi Thiên 89:24, 92:10). Vì vậy, đôi sừng trên đầu Môi-se trở thành dấu hiệu hữu hình cho thấy ông được trang bị và ban cho quyền năng từ Đức Chúa Trời.
• Biểu tượng của Sự Vinh Hiển và Ánh Sáng Không Thể Diễn Tả: Các sừng trở thành một cách “cụ thể hóa” những tia sáng (rays of light) vinh quang mà Môi-se phản chiếu. Thay vì vẽ một vầng hào quang tròn đơn giản (halo) như các thánh đồ, đôi sừng nhọn giống như những tia sáng cứng cáp, mạnh mẽ phát ra từ người đã trực tiếp đối diện với Đức Chúa Trời.
• Cầu Nối Giữa Cựu Ước và Tân Ước: Trong thần học biểu tượng thời đó, Môi-se – đại diện cho Luật Pháp – được mô tả với sừng, có thể để đối chiếu với Chúa Giê-xu – Đấng đầy ân điển và lẽ thật. Sự vinh hiển trên mặt Môi-se là tạm thời và phai nhạt (2 Cô-rinh-tô 3:7-13), còn sự vinh hiển của Chúa Giê-xu là trọn vẹn và vĩnh cửu.

Kiệt tác điêu khắc Môi-se của Michelangelo (khoảng 1513-1515) là đỉnh cao của truyền thống này. Hai chiếc sừng nhỏ trên đầu Môi-se không hề mang vẻ dữ tợn, mà trông giống như hai tia sáng hay một phần của mái tóc xoăn. Gương mặt ông thể hiện sự pha trộn giữa uy nghi, sự khôn ngoan thánh khiết và một nỗi buồn sâu thẳm. Michelangelo và những nghệ sĩ đương thời đã biến một “lỗi dịch thuật” tiềm tàng thành một ngôn ngữ nghệ thuật và thần học đầy quyền năng.

Dù hình tượng bên ngoài là sừng, thì chân lý cốt lõi vẫn là sự vinh hiển của Đức Chúa Trời biến đổi con người. Chúng ta cần quay lại với phân đoạn Kinh Thánh để rút ra những bài học thuộc linh sâu sắc.

1. Hậu Quả Của Sự Hiện Diện Thánh: Mặt Môi-se sáng rực vì ông “đã nói chuyện cùng Đức Giê-hô-va” (câu 29). Sự hiện diện của Đức Chúa Trời là nguyên nhân trực tiếp của sự biến đổi. Trong Tân Ước, sứ đồ Phao-lô đã giải thích rõ ràng về sự vinh hiển này:

“Vả, nếu chức vụ về sự chết, chạm chữ trên bảng đá, là vinh hiển lắm đến nỗi con cái Y-sơ-ra-ên không thể ngó mặt Môi-se được, cớ vì sự vinh hiển trên mặt người, dẫu là vinh hiển tạm thời đi nữa, phương chi chức vụ của Thánh Linh lại chẳng được vinh hiển hơn sao?” (2 Cô-rinh-tô 3:7-8)

Sự vinh hiển trên mặt Môi-se là “tạm thời” và liên quan đến chức vụ của luật pháp đưa đến sự kết tội. Nhưng chức vụ của Đức Thánh Linh trong giao ước mới qua Chúa Giê-xu Christ đem lại sự vinh hiển còn lớn hơn, vĩnh viễn hơn – đó là sự biến đổi từ bên trong (2 Cô-rinh-tô 3:18).

2. Dấu Hiệu Cho Dân Sự và Sự Che Đậy: Môi-se phải dùng lúp che mặt vì dân Y-sơ-ra-ên sợ hãi và không dám nhìn vào sự vinh hiển đang phai nhạt dần (câu 33-35). Điều này bày tỏ sự yếu đuối và khoảng cách giữa con người tội lỗi với sự thánh khiết của Đức Chúa Trời. Chiếc khăn che là biểu tượng của sự ngăn cách. Tuy nhiên, trong Chúa Giê-xu, “khăn che ấy đã cất khỏi” (2 Cô-rinh-tô 3:14-16). Chúng ta giờ đây có thể “mở mặt” nhìn xem sự vinh hiển của Chúa và được biến hóa nên giống như Ngài.

3. Ngôn Ngữ Hy Lạp (Septuagint) Xác Nhận: Bản dịch Kinh Thánh Hebrew sang Hy Lạp (Bảy Mươi – LXX) vào thế kỷ 3-2 TCN, sử dụng trước bản Vulgate hàng thế kỷ, đã dịch động từ qāran trong Xuất Ê-díp-tô 34:29, 30, 35 bằng từ Hy Lạp “dedoxastai” (δεδόξασται). Từ này xuất phát từ gốc doxazō (δοξάζω), có nghĩa là “được vinh hiển, được tôn vinh, được bao phủ bởi vinh quang”. Điều này khẳng định cách hiểu chính thống từ xưa: Môi-se được bao phủ bởi vinh quang, chứ không mọc sừng.

Câu chuyện về “Môi-se có sừng” không chỉ là một giai thoại lịch sử thú vị, mà còn dạy chúng ta nhiều bài học thiết thực cho đời sống đức tin:

1. Tầm Quan Trọng Của Việc Nghiên Cứu Kinh Thánh Cẩn Thận và Dựa Trên Nguyên Bản: Sự hiểu lầm kéo dài hàng thế kỷ nhắc nhở chúng ta về nguy cơ khi chỉ dựa vào một bản dịch duy nhất hoặc diễn giải theo nghĩa đen một cách cứng nhắc. Là tín hữu Tin Lành, chúng ta được khích lệ đọc và nghiên cứu Kinh Thánh với tinh thần cầu nguyện, sử dụng các công cụ, bản dịch đối chiếu, và tham khảo các học giả tin kính để hiểu đúng ý nghĩa nguyên thủy. Điều này bảo vệ chúng ta khỏi những giáo lý lệch lạc.

2. Kinh Nghiệm “Tỏa Sáng” Trong Đời Sống Hằng Ngày: Mặt Môi-se sáng lên vì ôở trong sự hiện diện của Chúa. Bài học cho chúng ta là: sự biến đổi thuộc linh là kết quả tất yếu của sự thông công mật thiết với Đức Chúa Trời. Khi chúng ta dành thời gian trong sự cầu nguyện, suy gẫm Lời Chúa, và vâng theo Thánh Linh, tính cách và đời sống chúng ta sẽ dần được biến đổi để phản chiếu vinh quang của Ngài (2 Cô-rinh-tô 3:18). Người khác có thể nhìn thấy “ánh sáng” của Đấng Christ trong cách chúng ta đối xử, nói năng và yêu thương.

3. Mang Lấy “Gánh Nặng” Của Sự Vinh Hiển Và Trách Nhiệm: Môi-se mang sự vinh hiển nhưng cũng mang theo gánh nặng của vai trò trung gian, của sự bất tuân từ dân chúng. Đời sống Cơ Đốc không phải lúc nào cũng dễ dàng. Khi chúng ta nhận lãnh ân điển và vinh hiển từ Chúa, chúng ta cũng được kêu gọi vào sự phục vụ, chịu trách nhiệm và đôi khi là sự hiểu lầm. Nhưng chúng ta có Chúa Giê-xu, Đấng Trung Bảo rất tốt hơn, Đấng mang mọi gánh nặng thay cho chúng ta.

4. Đừng Sợ Hãi Trước Sự Vinh Hiển Của Chúa, Hãy Mở Lòng Đón Nhận: Dân Y-sơ-ra-ên sợ hãi và muốn Môi-se che mặt lại. Ngày nay, nhiều khi chúng ta cũng sợ hãi trước sự thánh khiết và uy nghi của Đức Chúa Trời, chúng ta muốn giữ Ngài ở một khoảng cách an toàn. Nhưng nhờ Chúa Giê-xu, chúng ta được mời gọi đến gần với lòng tin quyết (Hê-bơ-rơ 4:16). Hãy dẹp bỏ “tấm khăn che” của sự sợ hãi, nghi ngờ hay tội lỗi, và mở lòng ra để đón nhận sự biến đổi quyền năng từ sự hiện diện của Ngài.

Hình ảnh Môi-se có sừng trong nghệ thuật Cơ Đốc cổ điển là một minh chứng sống động cho sự tương tác giữa văn bản thánh, ngôn ngữ, văn hóa và thần học. Bắt nguồn từ một cách dịch theo nghĩa đen từ tiếng Hebrew sang Latinh của Jerome, nó đã được các nghệ sĩ và nhà thần học thời Trung Cổ và Phục Hưng chuyển hóa thành một biểu tượng mạnh mẽ về uy quyền thiên thượng và vinh quang phản chiếu. Dù cách mô tả ấy không chính xác theo nghĩa đen, nhưng nó lại trung thành với một chân lý thần học trọng tâm: sự hiện diện của Đức Chúa Trời biến đổi con người cách vinh hiển.

Là Cơ đốc nhân trong thế kỷ 21, chúng ta có đặc ân tiếp cận với nhiều bản dịch và công cụ nghiên cứu Kinh Thánh phong phú. Qua câu chuyện này, chúng ta được nhắc nhở hãy trân trọng Lời Chúa, nghiên cứu nó một cách cẩn thận và cầu nguyện. Đồng thời, hãy khao khát được giống như Môi-se – không phải mang trên đầu đôi sừng bằng đá, mà là mang trên khuôn mặt cuộc đời mình sự vinh hiển của Đấng Christ, là kết quả của mối tương gương mật thiết, liên tục với Chúa. Hãy để cho ánh sáng của Ngài tỏa ra từ chúng ta, hầu cho người khác thấy và tôn vinh Cha chúng ta ở trên trời (Ma-thi-ơ 5:16).

“Chúng ta ai nấy đều để mặt trần mà nhìn xem vinh hiển Chúa như trong gương, thì hóa nên cũng một ảnh tượng Ngài, từ vinh hiển qua vinh hiển, như bởi Chúa, là Thánh Linh.” (2 Cô-rinh-tô 3:18)