Zoroastrianism là gì?

Zoroastrianism (còn gọi là Hỏa giáo, Đạo Hiến lửa) là một tôn giáo cổ xưa có nguồn gốc từ Ba Tư (Iran ngày nay). Đây là một trong những tôn giáo độc thần sớm nhất của nhân loại, và đã ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều hệ tư tưởng tôn giáo khác, bao gồm Do Thái giáo, Cơ Đốc giáo và Hồi giáo. Bài viết này sẽ khám phá lịch sử, giáo lý và thực hành của Zoroastrianism, đồng thời đặt nó trong bối cảnh Kinh Thánh và rút ra những bài học thực tiễn cho đời sống Cơ Đốc nhân ngày nay.

Lịch sử và nguồn gốc

Zoroastrianism được sáng lập bởi nhà tiên tri Zarathustra (tiếng Hy Lạp: Zoroaster), sống vào khoảng thế kỷ 11 đến thế kỷ 6 TCN. Vị trí chính xác của ông vẫn còn tranh cãi, nhưng nhiều học giả tin rằng ông sống ở vùng Đông Bắc Iran hoặc Afghanistan. Zarathustra nhận được khải thị từ thần Ahura Mazda (Chúa tể khôn ngoan) và bắt đầu truyền bá một tôn giáo mới, thay thế cho đa thần giáo của người Ba Tư cổ.

Zoroastrianism trở thành quốc giáo của Đế quốc Ba Tư dưới triều đại Achaemenid (550–330 TCN) và đặc biệt phát triển mạnh dưới thời Darius Đại đế. Sau cuộc chinh phạt của Alexander Đại đế, tôn giáo này suy yếu nhưng vẫn tồn tại và trải qua thời kỳ phục hưng dưới triều đại Sassanid (224–651 SCN). Khi Hồi giáo tràn vào Ba Tư vào thế kỷ thứ 7, nhiều tín đồ Zoroastrianism đã cải đạo, trong khi một bộ phận di cư sang Ấn Độ và trở thành cộng đồng Parsis (người Ba Tư). Ngày nay, số tín đồ ước tính khoảng 100.000–200.000 người, chủ yếu ở Ấn Độ, Iran và một số nước phương Tây.

Kinh điển và văn bản

Kinh thánh của Zoroastrianism là Avesta, được viết bằng tiếng Avestan, một ngôn ngữ cổ gần với tiếng Phạn. Avesta bao gồm nhiều phần, trong đó quan trọng nhất là Gathas – những bài thánh ca được cho là do chính Zarathustra sáng tác. Ngoài ra còn có Yasna (nghi lễ), Visperad (các lời cầu), Vendidad (luật lệ) và Yashts (thánh vịnh tôn vinh các vị thần). Các văn bản bình giải về Avesta được gọi là Zend, do đó đôi khi toàn bộ kinh điển được gọi là Zend-Avesta.

Giáo lý chính

1. Ahura Mazda và Angra Mainyu: Cuộc chiến giữa Thiện và Ác

Zoroastrianism dạy rằng có một vị thần tối cao duy nhất là Ahura Mazda (Ormuzd), đấng sáng tạo ra vũ trụ. Tuy nhiên, ngay từ buổi đầu, Ahura Mazda đã bị đối kháng bởi Angra Mainyu (Ahriman), tượng trưng cho bóng tối và sự hủy diệt. Đây là thuyết nhị nguyên: hai thế lực đối nghịch cùng tồn tại, chiến đấu với nhau. Con người phải lựa chọn đứng về phe thiện hay ác.

Ahura Mazda được mô tả có sáu vị thần phụ tá (Amesha Spentas), đại diện cho các đức tính như chân lý, thiện tâm, lòng sùng tín, v.v. Angra Mainyu cũng có những tay sai là các Daēvas (ma quỷ).

2. Đạo đức và cuộc sống

Tam quy tắc đạo đức của Zoroastrianism là: “Humata, Hukhta, Huvarshta” (Tư tưởng tốt, Lời nói tốt, Hành động tốt). Mỗi cá nhân có trách nhiệm sống một đời sống đức hạnh, yêu thương, trung thực và chăm lo cho môi trường. Người ta tin vào sự tự do ý chí và mỗi hành động đều ảnh hưởng đến cuộc chiến giữa thiện và ác.

3. Sự phán xét, thiên đàng và địa ngục

Sau khi chết, linh hồn sẽ bị phán xét tại Cầu Chinvat. Những ai có tư tưởng, lời nói và việc làm thiện sẽ được lên thiên đàng (House of Song); người ác sẽ rơi vào địa ngục (House of Lies). Một số linh hồn ở mức trung gian sẽ phải trải qua sự thanh lọc. Zoroastrianism cũng tin vào sự sống lại của thân thể và một sự phán xét cuối cùng vào ngày tận thế.

4. Đấng cứu thế và ngày tận thế

Tương tự như Do Thái giáo và Cơ Đốc giáo, Zoroastrianism chờ đợi sự xuất hiện của một vị cứu tinh gọi là Saoshyant, người sẽ dẫn dắt thế giới đến chiến thắng cuối cùng của thiện chống lại ác. Sau đó, thế giới sẽ được tái tạo và trở thành một vương quốc hoàn hảo, nơi không còn tội lỗi hay đau khổ.

5. Vai trò của lửa và các nghi lễ

Lửa là biểu tượng thiêng liêng nhất của Zoroastrianism, đại diện cho ánh sáng, sự thuần khiết và sự hiện diện của Ahura Mazda. Các đền thờ lửa (Atash Behram, Atash Adaran) duy trì ngọn lửa vĩnh cửu, do các thầy tu (Magi) canh giữ. Lửa được coi là phương tiện kết nối với thần linh, nhưng tín đồ không thờ lửa mà thông qua lửa để thờ phượng Ahura Mazda.

Nghi lễ tang ma của Zoroastrianism đặc biệt: họ đặt thi thể trên Tháp Im lặng (Dakhma) để chim ăn thịt, vì họ tin rằng đất là thánh nên không nên làm ô uế bởi xác chết. Ngày nay, do luật pháp, nhiều cộng đồng sử dụng lò hỏa táng hoặc chôn cất.

So sánh với Kinh Thánh và Cơ Đốc giáo

Bối cảnh lịch sử giao thoa

Trong Kinh Thánh, đế quốc Ba Tư xuất hiện nhiều lần. Vua Cyrus (Kỷ-rô) của Ba Tư được Đức Chúa Trời xức dầu để giải phóng dân Do Thái khỏi chốn lưu đày và cho phép họ xây lại đền thờ (Ê-sai 45:1-7, 2 Sử Ký 36:22-23). Đây là một minh chứng cho thấy Đức Chúa Trời chủ tể lịch sử và có thể dùng cả những nhà lãnh đạo ngoại đạo để thực hiện ý muốn Ngài.

Trong sách Ê-xơ-tê, chúng ta thấy những phong tục Ba Tư như các bữa tiệc dài ngày, luật pháp không thể thu hồi, và sự tồn tại của các hoạn quan, điều đó phản ánh xã hội Ba Tư thời đó. Sách Đa-ni-ên cũng đề cập đến các nhà chiêm tinh và thuật sĩ người Ba Tư (Đa-ni-ên 2:2). Có khả năng một số tư tưởng Zoroastrianism đã ảnh hưởng đến Do Thái giáo trong thời kỳ lưu đày, chẳng hạn quan niệm về thiên sứ, ma quỷ, sự phán xét cuối cùng và sự sống lại. Tuy nhiên, Cơ Đốc giáo khẳng định rằng Kinh Thánh là mặc khải từ Đức Chúa Trời, và những điểm tương đồng có thể là do Đức Chúa Trời chuẩn bị tâm linh cho dân ngoại đón nhận chân lý toàn vẹn trong Chúa Giê-xu.

Điểm tương đồng và khác biệt

Giữa Zoroastrianism và Cơ Đốc giáo có những điểm tương đồng đáng chú ý:

• Niềm tin vào một Đấng Tối cao sáng tạo (Ahura Mazda / Đức Chúa Trời).
• Cuộc chiến giữa thiện và ác, với một kẻ thù (Angra Mainyu / Satan).
• Sự hiện hữu của thiên sứ và ác quỷ.
• Sự phán xét sau khi chết và phân chia thiên đàng/địa ngục.
• Niềm trông đợi một Đấng cứu thế (Saoshyant / Chúa Giê-xu).
• Sự sống lại của thân thể và một trời mới đất mới.

Tuy nhiên, có những khác biệt căn bản:

• Bản chất của cái ác: Trong Zoroastrianism, Angra Mainyu là một thực thể nguyên thủy, đồng tồn tại và đối nghịch ngang hàng với Ahura Mazda (nhị nguyên). Trong Cơ Đốc giáo, Satan là một thiên sứ được tạo dựng, nổi loạn chống lại Đức Chúa Trời, không phải đồng đẳng với Ngài; cuối cùng sẽ bị tiêu diệt (Ê-sai 14:12-15, Khải Huyền 20:10). Đức Chúa Trời là Đấng toàn năng và duy nhất.
• Đấng cứu thế: Saoshyant là con trai của Zarathustra, được sinh ra bởi một trinh nữ, nhưng không phải là hiện thân của Ahura Mazda. Trong Cơ Đốc giáo, Chúa Giê-xu là Con Đức Chúa Trời, là Đức Chúa Trời nhập thể, chết thay cho tội lỗi nhân loại và sống lại (Giăng 1:1,14; 3:16). Sự cứu rỗi chỉ nhờ ân điển qua đức tin nơi Ngài, không phải bởi việc lành (Ê-phê-sô 2:8-9).
• Đạo đức: Zoroastrianism nhấn mạnh việc làm lành để cân bằng với tội lỗi, và sự phán xét dựa trên công đức. Cơ Đốc giáo dạy rằng tất cả mọi người đều phạm tội (Rô-ma 3:23) và không thể tự cứu mình bằng việc lành; sự cứu rỗi là món quà của Đức Chúa Trời nhờ sự chết chuộc tội của Chúa Giê-xu.
• Thờ phượng: Zoroastrianism dùng lửa làm biểu tượng trung tâm và có hệ thống tư tế phức tạp; Cơ Đốc giáo thờ phượng trong tâm thần và lẽ thật (Giăng 4:23-24), không cần ngọn lửa vật chất hay đền thờ trung gian.

Bài học cho Cơ Đốc nhân

Việc tìm hiểu Zoroastrianism không chỉ mở rộng kiến thức lịch sử tôn giáo, mà còn giúp chúng ta nhận ra sự độc đáo và trọn vẹn của Phúc Âm. Dưới đây là một số bài học thực tiễn:

1. Hiểu biết để truyền giáo hiệu quả

Ngày nay, dù số tín đồ Zoroastrianism còn ít, nhưng họ vẫn hiện diện ở nhiều quốc gia. Là Cơ Đốc nhân, chúng ta được kêu gọi rao giảng Tin Lành cho mọi dân tộc (Ma-thi-ơ 28:19). Nắm được những điểm tương đồng và khác biệt sẽ giúp chúng ta gây dựng cuộc đối thoại tôn trọng và dẫn đưa họ đến với Chúa Giê-xu. Chẳng hạn, có thể bắt đầu từ niềm tin về một Đấng Tối cao, về cuộc chiến thiện ác, rồi giới thiệu Chúa Giê-xu là Đấng đã chiến thắng tội lỗi và sự chết.

2. Giữ gìn sự thánh khiết

Zoroastrianism đặt nặng sự thuần khiết trong đời sống và môi trường. Điều này nhắc nhở chúng ta về lời dạy của Kinh Thánh: “Hãy nên thánh, vì Ta là thánh” (1 Phi-e-rơ 1:16). Chúng ta được kêu gọi sống tách biệt khỏi tội lỗi, gìn giữ tâm trí, lời nói và hành động trong sự vâng phục Chúa.

3. Cảnh giác với thuyết nhị nguyên cực đoan

Trong thời đại ngày nay, nhiều hệ tư tưởng (kể cả một số giáo phái Cơ Đốc) có xu hướng nhấn mạnh sự đối lập giữa thiện và ác đến mức xem chúng ngang hàng, từ đó phủ nhận quyền tể trị tối cao của Đức Chúa Trời. Kinh Thánh dạy rằng Đức Chúa Trời là Đấng tạo hóa và kiểm soát mọi sự; Ngài cho phép cái ác tạm thời nhưng cuối cùng Ngài sẽ hủy diệt nó (Rô-ma 8:28; Khải Huyền 20:10). Chúng ta phải trung tín với lẽ thật độc thần và tin cậy vào sự tốt lành của Đức Chúa Trời ngay cả khi thấy sự dữ hoành hành.

4. Đánh giá cao bối cảnh Kinh Thánh

Những đoạn Kinh Thánh liên quan đến Ba Tư trở nên sống động hơn khi chúng ta hiểu về tôn giáo của họ. Điều này giúp chúng ta hiểu sâu hơn về ý nghĩa lịch sử và thần học. Ví dụ, khi đọc Ê-sai 45, ta biết rằng Đức Chúa Trời đã chọn Cyrus, một vua ngoại đạo, để thực hiện ý định của Ngài, dù Cyrus thờ Ahura Mazda. Điều này minh họa quyền tể trị tuyệt đối của Đức Chúa Trời trên mọi quốc gia và mọi tôn giáo.

Ứng dụng thực tiễn trong đời sống Cơ Đốc

Cuối cùng, từ việc nghiên cứu Zoroastrianism, chúng ta có thể rút ra một số áp dụng cụ thể cho đời sống hằng ngày:

• Thực hành “Tư tưởng tốt, Lời nói tốt, Hành động tốt” trong ánh sáng Phúc Âm: Là Cơ Đốc nhân, chúng ta được Thánh Linh biến đổi để có tâm trí của Đấng Christ (Phi-líp 2:5), nói ra những lời đem ơn phước (Ê-phê-sô 4:29) và làm những việc lành mà Đức Chúa Trời đã sắm sẵn cho chúng ta (Ê-phê-sô 2:10).
• Cầu nguyện cho các dân tộc chưa biết Chúa: Dân tộc Ba Tư (Iran) và cộng đồng Parsis hiện đang sống dưới ảnh hưởng của Hồi giáo hoặc tôn giáo cổ. Hãy cầu nguyện để họ được nghe Tin Lành và tiếp nhận Chúa Giê-xu làm Cứu Chúa.
• Học Kinh Thánh để phân biệt chân lý: Thế giới có nhiều tôn giáo và triết lý, nhưng chỉ có Chúa Giê-xu mới là “đường đi, lẽ thật và sự sống” (Giăng 14:6). Hãy siêng năng học Lời Chúa để củng cố đức tin và sẵn sàng giải đáp cho mọi người (1 Phi-e-rơ 3:15).
• Tôn trọng và yêu thương người khác tín ngưỡng: Dù chúng ta không đồng ý với niềm tin của họ, nhưng chúng ta phải yêu thương họ như chính mình (Mác 12:31) và đối xử cách nhã nhặn (Cô-lô-se 4:6).

Kết luận

Zoroastrianism là một tôn giáo cổ đại với nhiều giáo lý phong phú và đã để lại dấu ấn trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Nó có những điểm gặp gỡ với Cơ Đốc giáo về quan niệm đạo đức, thiên đàng/địa ngục và Đấng cứu thế, nhưng khác biệt căn bản về bản chất của Đức Chúa Trời, nguồn gốc của cái ác và phương cách cứu rỗi. Là Cơ Đốc nhân, chúng ta cảm tạ Chúa vì Ngài đã bày tỏ chân lý trọn vẹn qua Chúa Giê-xu Christ và Kinh Thánh. Hy vọng qua bài nghiên cứu này, bạn đọc sẽ được khích lệ để tìm hiểu thêm về các nền văn hóa tôn giáo, đồng thời giữ vững đức tin nơi Đấng Cứu Rỗi duy nhất, và sống một đời sống làm sáng danh Ngài giữa thế giới đa nguyên ngày nay.