Artemis Trong Kinh Thánh
Trong hành trình truyền giáo của Sứ đồ Phao-lô, chúng ta thường chú ý đến những bài giảng, những phép lạ và những Hội thánh được thành lập. Tuy nhiên, Kinh Thánh cũng ghi lại một cách chân thực những cuộc đối đầu quyết liệt giữa ánh sáng Phúc Âm và bóng tối của thế giới thần tượng. Một trong những cuộc đối đầu nổi bật nhất xoay quanh một vị thần mang tên Artemis (hay Diana). Bài viết này sẽ đi sâu vào nghiên cứu về Artemis được nhắc đến trong Kinh Thánh, bối cảnh lịch sử - văn hóa, ý nghĩa thần học của sự kiện và những bài học thiết thực cho Cơ Đốc nhân ngày nay.
Trước khi tìm hiểu trong Kinh Thánh, cần hiểu rõ về Artemis trong thế giới ngoại giáo. Artemis (tiếng Hy Lạp: Ἄρτεμις) là nữ thần đồng trinh của săn bắn, thiên nhiên hoang dã, mặt trăng và sự sinh nở trong thần thoại Hy Lạp. Người La Mã đồng hóa bà với nữ thần Diana của họ. Tuy nhiên, hình tượng Artemis mà Sứ đồ Phao-lô đối diện tại Ê-phê-sô không hoàn toàn giống với hình tượng trong thần thoại Hy Lạp cổ điển. Đây là một sự hỗn hợp (syncretism) văn hóa, thường được gọi là "Artemis của người Ê-phê-sô" (Acts 19:34).
Theo các tài liệu khảo cổ và lịch sử, tượng Artemis tại Ê-phê-sô được mô tả với nhiều bầu vú (hay có giả thuyết cho là trứng của loài thú), tượng trưng cho sự sung mãn, sinh sôi. Bà được tôn thờ như "Mẹ của vạn vật" và là vị thần bảo hộ tối cao của thành phố Ê-phê-sô - một trong những thành phố lớn nhất và quan trọng nhất của Đế chế La Mã ở Tiểu Á. Đền thờ Artemis tại Ê-phê-sô (Artemision) được coi là một trong Bảy Kỳ quan của Thế giới Cổ đại, là trung tâm tôn giáo, kinh tế và xã hội khổng lồ.
Artemis chỉ được nhắc đến trực tiếp trong Công vụ các Sứ đồ đoạn 19, một phân đoạn mang tính bước ngoặt trong sách Công vụ. Chúng ta sẽ cùng giải kinh chi tiết từng phần.
Công vụ 19:23-27 chép: "Lúc đó, xảy có sự rối loạn không nhỏ về đạo Tin Lành. Một người thợ bạc kia, tên là Đê-mê-triu, vốn làm khám bạc nhỏ bằng bạc của Đi-anh, và gây cho những thợ đó lợi không ít, bèn nhóm các bạn nghề lại với những người làm công việc đồng một giới, mà nói rằng: Hỡi các bạn, các bạn biết sự thạnh lợi chúng ta sanh bởi nghề nầy; lại các bạn thấy và nghe, chẳng những tại thành Ê-phê-sô mà thôi, gần khắp cả xứ A-si, tên Phao-lô nầy đã khuyên dỗ và đổi lòng nhiều người, mà nói rằng các thần bởi tay người ta làm ra chẳng phải là Chúa. Sự đó đã làm cho không những nghề nghiệp chúng ta bị nguy đến sa sút, mà lại đền thờ của đại nữ thần Đi-anh cũng bị khinh dể nữa, và nữ thần vốn được cả xứ A-si và cả thế giới thờ lạy cũng sẽ bị cất mất sự tôn trọng."
Ở đây, bản Kinh Thánh Tiếng Việt 1925 dùng tên La Mã "Đi-anh" (Diana), nhưng nguyên tác Hy Lạp là Ἄρτεμις (Artemis). Phân đoạn này vạch trần gốc rễ thật sự của sự phản đối: kinh tế và quyền lực. Đê-mê-triu, đại diện cho công nghiệp thờ lạy thần tượng, đã chỉ ra hai mối đe dọa:
1. Mối đe dọa kinh tế: "Nghề nghiệp chúng ta bị nguy đến sa sút". Nghề làm khám bạc (mô hình đền thờ thu nhỏ hay tượng thần) phụ thuộc hoàn toàn vào việc tôn thờ Artemis.
2. Mối đe dọa tôn giáo - văn hóa: "Đền thờ... bị khinh dể", "nữ thần... bị cất mất sự tôn trọng". Lời rao giảng của Phao-lô tấn công trực tiếp vào niềm tin cốt lõi rằng các thần tượng do tay người làm ra chẳng phải là thần. Từ Hy Lạp cho "Chúa" ở câu 26 là θεός (theos), khẳng định chỉ có Đức Chúa Trời chân thần mới xứng đáng với danh hiệu đó.
Công vụ 19:28-34 mô tả sự hỗn loạn lan ra toàn thành. Đám đông hô vang khẩu hiệu: "Lớn thay là Đi-anh của người Ê-phê-sô!" (câu 28). Câu khẩu hiệu này (μεγάλη ἡ Ἄρτεμις Ἐφεσίων) không chỉ là một tuyên bố tôn giáo, mà còn là biểu hiện của lòng yêu nước và bản sắc thành phố. Họ la ó suốt hai giờ đồng hồ (câu 34), cho thấy sự cuồng tín và sức mạnh của tinh thần bè đảng.
Điểm thú vị là trong cơn hỗn loạn, đám đông kéo theo hai người bạn đồng hành của Phao-lô là Ga-iút và A-ri-tạc (câu 29). Tuy nhiên, khi A-léc-xan-đơ muốn biện hộ, đám đông nhận ra ông là người Do Thái (có lẽ không thuộc về phe thợ bạc hay tín đồ Artemis thuần thành) và càng la lớn hơn (câu 33-34). Điều này cho thấy sự xung đột còn mang màu sắc dân tộc và văn hóa.
Sứ đồ Phao-lô không tranh luận trực tiếp về Artemis trong đoạn này, nhưng toàn bộ sứ điệp của ông tại Ê-phê-sô (xem thêm Công vụ 20:17-35) đã đặt nền tảng cho sự đối lập này. Chúng ta có thể thấy rõ qua những lời của Đê-mê-triu: Phao-lô rao giảng rằng "các thần bởi tay người ta làm ra chẳng phải là Chúa" (Công vụ 19:26).
Đây là tiếng vang của những lời tuyên xưng trong Cựu Ước:
- Thi Thiên 115:4-8: "Hình tượng chúng nó bằng bạc bằng vàng, Là công việc tay người ta làm ra... Phàm kẻ nào làm hình tượng, và nhờ cậy nơi nó, Đều giống như nó."
- Ê-sai 44:9-20 miêu tả chi tiết sự vô lý của thần tượng: người ta lấy gỗ một phần để sưởi, nấu ăn, phần còn lại tạc thành thần mà thờ lạy.
Artemis, dù được cho là "lớn" và được "cả thế giới thờ lạy", vẫn chỉ là sản phẩm của bàn tay và trí tưởng tượng con người. Trong khi đó, Đức Chúa Trời mà Phao-lô rao giảng là Đấng Tạo Hóa (Sáng thế ký 1:1), Đấng không thể bị con người khắc chạm hay định nghĩa (Công vụ 17:24-25). Sự đối đầu ở Ê-phê-sô không phải là chiến tranh giữa hai "thần", mà là cuộc xung đột giữa chân lý và sự dối trá, giữa Đấng Tạo Hóa và vật thọ tạo, giữa ân điển và tham lam.
Dù chúng ta không còn thờ phượng tượng Artemis, những nguyên lý thuộc linh từ sự kiện này vẫn còn nguyên giá trị.
1. Phúc Âm Đụng Chạm Đến Các "Thần" Hiện Đại: Artemis đại diện cho những hệ thống niềm tin, giá trị và quyền lực đối địch với Đức Chúa Trời. Ngày nay, "Artemis" có thể là chủ nghĩa vật chất (thần Mammon - Ma-thi-ơ 6:24), chủ nghĩa cá nhân cực đoan, hệ tư tưởng bài Chúa, hay bất cứ điều gì chiếm vị trí tối cao trong đời sống một người. Phúc Âm chân chính sẽ luôn chất vấn và đe dọa sự tồn tại của những "thần" này, và có thể dẫn đến sự phản đối, thậm chí bắt bớ.
2. Sự Gắn Kết Giữa Thần Tượng và Kinh Tế: Câu chuyện của Đê-mê-triu cho thấy tội thờ hình tượng thường được củng cố bởi động cơ kinh tế. Khi niềm tin trở thành một ngành công nghiệp sinh lời, người ta sẽ chiến đấu để bảo vệ nó. Cơ Đốc nhân cần tỉnh thức, nhận diện những cấu trúc kinh tế - xã hội nào trong thế giới hôm nay đang được xây dựng trên nền tảng trái ngược với Lời Chúa và vô tình dung dưỡng sự thờ lạy thần tượng.
3. Sức Mạnh của Đám Đông và Lời Đồn: Cuộc bạo loạn tại Ê-phê-sô phần lớn dựa trên cảm xúc, định kiến và thông tin sai lệch (nhiều người thậm chí không biết tại sao mình tụ tập - Công vụ 19:32). Trong thời đại mạng xã hội và truyền thông đại chúng, Cơ Đốc nhân được kêu gọi phải là người của lẽ thật (Giăng 8:32), không a dua theo đám đông, nhưng bình tĩnh tìm kiếm sự thật và trình bày Phúc Âm cách rõ ràng, khôn ngoan.
4. Đấng Christ - Sự Đầy Đủ Thay Thế Mọi Thần Tượng: Trọng tâm của Phao-lô không phải là đả phá Artemis, mà là rao giảng về Chúa Giê-xu Christ (Công vụ 20:21). Trong thư gửi cho chính Hội thánh Ê-phê-sô sau này, Phao-lô mô tả Chúa Giê-xu là Đầu của Hội thánh, Đấng yêu thương Hội thánh và phó chính mình vì Hội thánh (Ê-phê-sô 5:23-25). Ngài là Đấng trung bảo duy nhất giữa Đức Chúa Trời và loài người (I Ti-mô-thê 2:5), đem đến sự cứu rỗi và ý nghĩa thật mà không một thần tượng hay hệ tư tưởng nào có thể ban cho. Khi tâm hồn con người được lấp đầy bởi Đấng Christ, mọi ngóc ngách vốn dành cho thần tượng sẽ bị chiếm chỗ.
Hình ảnh Artemis trong Kinh Thánh là một minh họa sống động về sức mạnh và ảnh hưởng của thần tượng trong đời sống con người – từ phương diện tôn giáo, văn hóa đến kinh tế. Sự kiện tại Ê-phê-sô nhắc nhở chúng ta rằng công cuộc truyền giáo không chỉ là việc chia sẻ một thông điệp tích cực, mà còn là một cuộc xung đột thuộc linh chống lại những quyền lực thống trị tâm linh của con người (Ê-phê-sô 6:12).
Tuy nhiên, câu chuyện kết thúc không với chiến thắng của đám đông cuồng loạn. Quan chưởng ấn của thành phố đã làm dịu đám đông bằng lý lẽ và nhắc nhở về luật pháp (Công vụ 19:35-41). Công việc của Phúc Âm vẫn tiếp tục. Bài học lớn nhất cho chúng ta là hãy trung tín rao giảng về Chúa Giê-xu Christ, Đấng duy nhất xứng đáng với mọi sự tôn thờ, và can đảm sống cho chân lý trong một thế giới vẫn còn đầy rẫy những "Artemis" dưới nhiều hình thức tinh vi. Hãy để đời sống chúng ta tuyên xưng rằng: "Lớn thay là Chúa chúng ta, là Giê-xu Christ!"
“Hỡi con cái bé mọn, hãy giữ mình về hình tượng!” (I Giăng 5:21).