Câu chuyện về Giô-sép và các anh em của ông là gì?

Câu chuyện về Giô-sép, được ký thuật trong Sáng-thế Ký từ chương 37 đến chương 50, không chỉ là một thiên anh hùng ca ly kỳ mà còn là một trong những trình thuật thần học sâu sắc nhất trong Kinh Thánh Cựu Ước. Nó hé lộ chân dung về một Đức Chúa Trời toàn quyền cai trị, Đấng có thể biến những ý định ác của con người thành điều thiện để thực hiện mục đích cứu rỗi lớn lao của Ngài. Câu chuyện này là một bức tranh sống động về sự ganh ghét, tội lỗi, ân điển, sự thăng trầm của số phận, và trên hết là sự quan phòng (Providence) tuyệt đối của Đức Chúa Trời.

Giô-sép, con trai thứ mười một của Gia-cốp, là con đầu lòng của Ra-chên – người vợ mà Gia-cốp yêu thương nhất. Ngay từ đầu, ông đã ở trong một tình thế đặc biệt: “Y-sơ-ra-ên yêu Giô-sép hơn những con trai khác, vì là con trai của tuổi già; đoạn, may cho chàng một cái áo dài nhiều sắc” (Sáng-thế Ký 37:3). Từ “áo dài nhiều sắc” trong tiếng Hê-bơ-rơ là “ketonet passim” (כְּתֹנֶת פַּסִּים), thường chỉ một chiếc áo dài tay, có thể là dấu hiệu của địa vị đặc biệt, quyền thừa kế, hoặc sự miễn trừ khỏi lao động chân tay. Hành động thiên vị này của Gia-cốp đã gieo rắc sự ghen tị cay đắng giữa các anh em: “Các anh chàng thấy cha yêu Giô-sép hơn, thì sinh lòng ganh ghét, chẳng có thế lấy lời tử tế nói cùng chàng được” (câu 4).

Sự căng thẳng leo thang khi Giô-sép kể lại hai giấc mơ có tính tiên tri của mình. Trong giấc mơ thứ nhất, các bó lúa của các anh cúi xuống trước bó lúa của chàng. Trong giấc mơ thứ hai, mặt trời, mặt trăng và mười một ngôi sao (tượng trưng cho cha, mẹ và mười một anh em) đều quì lạy chàng (Sáng-thế Ký 37:5-9). Những giấc mơ này không phải là sự kiêu ngạo của tuổi trẻ, nhưng thật ra là lời mặc khải từ Đức Chúa Trời về tương lai (“chalom” – חֲלוֹם – trong tiếng Hê-bơ-rơ thường mang ý nghĩa mặc khải thần thánh). Chúng trở thành ngòi nổ cuối cùng cho lòng thù hận của các anh.

Khi các anh em chăn chiên tại Si-chem, Gia-cốp sai Giô-sép đi thăm họ. Hành trình này đưa Giô-sép từ sự bảo vệ của cha thẳng vào cạm bẫy của sự thù ghét. Khi thấy chàng từ xa, các anh đã lập mưu giết chàng: “Nầy, thằng chiêm bao đi đến kia! Bây giờ, hè! Chúng ta hãy giết nó, quăng xuống một cái giếng, rồi nói rằng một loài thú dữ đã ăn thịt nó; điều chiêm bao của nó sẽ ra thể nào?” (câu 19-20). Ru-bên, con trưởng, tìm cách cứu chàng bằng đề nghị ném xuống giếng khô (hy vọng sau sẽ giải cứu). Chi tiết “giếng khô” (“bor reyk” – בּוֹר רֵיק) nhấn mạnh sự trống rỗng, tuyệt vọng và cái chết.

Tuy nhiên, khi một đoàn người Ích-ma-ên (hay Ma-đi-an) đi ngang qua, Giu-đa đã đề nghị một “giải pháp” tàn nhẫn hơn: bán Giô-sép làm nô lệ. Họ đã “kéo Giô-sép lên khỏi giếng, rồi bán cho người Ích-ma-ên giá hai mươi miếng bạc” (câu 28). Hành động này không chỉ là tội buôn người, mà còn là sự phản bội tình huynh đệ trầm trọng. Để che giấu tội lỗi, họ nhúng áo dài nhiều sắc của Giô-sép vào máu dê và đem về đánh lừa cha, khiến Gia-cốp đau khổ tột cùng.

Tại Ai Cập, Giô-sép bị bán cho Phô-ti-pha, quan thị vệ của Pha-ra-ôn. Dù trong hoàn cảnh nô lệ, “Đức Giê-hô-va ở cùng Giô-sép” (Sáng-thế Ký 39:2) – cụm từ then chốt được lặp lại nhiều lần. Chúa ban cho chàng sự khôn ngoan và thịnh vượng, khiến chàng được tín nhiệm. Tuy nhiên, thử thách mới ập đến khi vợ của Phô-ti-pha quyến rũ chàng. Giô-sép đã kiên quyết chống lại: “Làm sao ta dám phạm tội lớn dường ấy mà cãi trái cùng Đức Chúa Trời?” (câu 9). Câu trả lời này cho thấy đạo đức của Giô-sép bắt nguồn từ sự kính sợ Đức Chúa Trời, chứ không chỉ là lòng trung thành với chủ. Sự chối từ dẫn đến việc chàng bị vu oan và bỏ tù.

Ngay cả trong ngục tù, “Đức Giê-hô-va ở cùng Giô-sép” (câu 21). Ở đó, chàng được ban ơn giải mộng, giúp đỡ quan tửu chánh và quan thượng thiện. Dù bị quan tửu chánh quên lãng, thời điểm của Đức Chúa Trời vẫn hoàn hảo. Khi Pha-ra-ôn có những giấc mơ kỳ lạ, quan tửu chánh nhớ đến Giô-sép. Được đưa ra trước mặt vua, Giô-sép khiêm tốn tuyên bố: “Ấy chẳng phải tôi, nhưng ấy là Đức Chúa Trời sẽ trả lời cho sự bình an của Pha-ra-ôn” (Sáng-thế Ký 41:16). Sau khi giải mộng về bảy năm được mùa và bảy năm đói kém, Giô-sép đưa ra kế hoạch quản lý lương thực khôn ngoan. Kết quả, Pha-ra-ôn tôn chàng lên làm tể tướng, đứng thứ hai trong cả nước: “Ta lập ngươi cai trị cả xứ Ê-díp-tô” (câu 41).

Cơn đói kém lan đến Ca-na-an, buộc các anh em của Giô-sép phải xuống Ai Cập mua lúa. Trước mặt họ là một vị tể tướng quyền uy người Ai Cập, mà họ không nhận ra là em mình. Giô-sép, với sự khôn ngoan được Đức Chúa Trời ban cho, đã thiết kế một loạt các tình huống để thử thách và uốn nắn lòng họ. Ông buộc tội họ là gián điệp, bắt Si-mê-ôn làm con tin, và đòi họ phải đem em út là Bên-gia-min xuống. Qua những lần đối chất, ông nghe lén được những cuộc trò chuyện ăn năn của họ: “Chúng ta đương bị hình phạt về việc em ta; vì ngày trước ta thấy tâm sự nó buồn bực, nó xin ta tha, mà ta không khứng nghe; bởi cớ ấy, sự gian truân nầy mới xảy đến cho chúng ta” (Sáng-thế Ký 42:21). Lương tâm họ bắt đầu thức tỉnh.

Đỉnh điểm của sự thử thách xảy ra khi Giô-sép ra lệnh bắt Bên-gia-min vì tội ăn cắp cái chén bạc. Lúc này, Giu-đa – người trước kia đề nghị bán Giô-sép – đã bước ra với một lời khẩn nài cảm động, tình nguyện làm nô lệ thay cho em trai để cha mình không phải chết trong đau đớn (Sáng-thế Ký 44:18-34). Sự thay đổi này chứng minh các anh đã thực sự biến đổi. Không còn kìm lòng được nữa, Giô-sép cho đuổi hết mọi người Ai Cập ra và bày tỏ danh tính mình trong tiếng khóc nức nở: “Ta là Giô-sép, cha ta còn sống chăng?” (Sáng-thế Ký 45:3).

Lời tuyên bố trọng tâm của toàn bộ câu chuyện đến từ miệng Giô-sép khi ông an ủi các anh đang sợ hãi: “Chớ sợ chi, vì tôi há thay mặt Đức Chúa Trời sao? Các anh toan hại tôi, nhưng Đức Chúa Trời lại toan làm điều ích cho tôi, hầu cho cứu sự sống nhiều người, y như đã xảy đến ngày nay” (Sáng-thế Ký 50:19-20). Ở đây, Giô-sép phân biệt rõ ràng giữa ý định của con người và ý định của Đức Chúa Trời. Các anh có ý định ác (“ra’ah” – רָעָה), nhưng Đức Chúa Trời có ý định ích (“tovah” – טוֹבָה). Ngài không tạo ra tội lỗi, nhưng Ngài có quyền năng tối thượng để chuyển hướng hậu quả của tội lỗi ấy và khiến nó phục vụ cho mục đích thiện lành và cứu rỗi của Ngài. Đây chính là sự quan phòng (Providence) của Đức Chúa Trời.

Sự tha thứ của Giô-sép là trọn vẹn và thực tế. Ông không chỉ nói lời tha thứ (Sáng-thế Ký 45:5), mà còn hành động vì sự tốt lành của họ: “Hãy đến ở gần ta, ta sẽ cấp dưỡng các anh” (câu 11). Ông cung cấp cho họ đất đai, của cải và bảo vệ họ trong thời gian đói kém. Sự tha thứ này bắt nguồn từ việc nhìn thấy bàn tay của Đức Chúa Trời đang hành động trong và xuyên suốt mọi biến cố đau thương của đời mình.

1. Đối Diện Với Bất Công và Gian Truân: Cuộc đời Giô-sép dạy chúng ta rằng gian truân không phải là dấu hiệu của sự bị Đức Chúa Trời bỏ rơi. Ngay trong cảnh nô lệ và tù đày, “Đức Giê-hô-va ở cùng” Giô-sép. Cơ Đốc nhân được hứa rằng Đức Chúa Trời sẽ làm việc trong mọi sự hiệp lại làm ích cho những kẻ yêu mến Ngài (Rô-ma 8:28). Thay vì oán trách, chúng ta học tập tin cậy vào sự chủ tể và thời điểm tốt lành của Ngài.

2. Sống Thanh Sạch và Trung Tín Giữa Thế Gian: Giô-sép đã giữ gìn sự thanh sạch đạo đức không phải vì sợ người đời, mà “vì cãi trái cùng Đức Chúa Trời”. Đạo đức của chúng ta phải bắt nguồn từ mối quan hệ với Chúa và sự kính sợ Ngài, chứ không chỉ từ các quy tắc xã hội. Sự trung tín trong việc nhỏ (quản gia, tù nhân) dẫn đến trách nhiệm lớn hơn (tể tướng).

3. Tha Thứ và Hòa Giải: Câu chuyện này cho thấy sự tha thứ chân thật là một quá trình. Giô-sép không vội vàng tiết lộ danh tính; ông kiên nhẫn thử thách để dẫn dắt các anh đến chỗ ăn năn thật. Tha thứ không có nghĩa là phủ nhận nỗi đau hoặc bỏ qua sự công bằng, nhưng là buông bỏ quyền trả thù và trao phó sự phán xét cho Đức Chúa Trời (Rô-ma 12:19). Tha thứ giải phóng chính người bị tổn thương khỏi gánh nặng cay đắng.

4. Nhận Biết Sự Quan Phòng Của Đức Chúa Trời: Chúng ta được kêu gọi để nhìn cuộc đời mình qua lăng kính đức tin, như Giô-sép đã làm. Khi nhìn lại những khúc quanh, thất bại, và thậm chí những lần bị phản bội, chúng ta có thể tập nhận ra rằng Đức Chúa Trời có thể đang dùng chúng để hun đúc tính cách, chuẩn bị chúng ta cho một chức vụ, hoặc gìn giữ chúng ta khỏi một điều tệ hại hơn. Mục đích tối hậu thường là “hầu cho cứu sự sống nhiều người” – để chúng ta trở nên ống dẫn phước hạnh và sự cứu rỗi cho người khác.

Câu chuyện Giô-sép không kết thúc với sự thành công cá nhân của một người lên ngôi tại Ai Cập, mà với sự di cư của cả gia đình Gia-cốp – 70 người – đến sinh sống tại xứ Gô-sen, được bảo vệ và chu cấp. Đây là sự hình thành của một dân tộc, dân Y-sơ-ra-ên, từ đó Đấng Mê-si-a sẽ được sinh ra. Như vậy, sự quan phòng của Đức Chúa Trời trong đời Giô-sép thật ra là một mảnh ghép không thể thiếu trong kế hoạch cứu chuộc toàn cầu của Ngài. Mỗi Cơ Đốc nhân ngày nay có thể an nghỉ trong chân lý này: Dù hoàn cảnh có đen tối và bất công đến đâu, Đức Chúa Trời vẫn ngự trị trên ngôi. Ngài có quyền năng biến điều ác thành điều thiện, biến sự phản bội thành cơ hội, biến giếng khô thành bước đệm đến ngai vàng, và biến nỗi đau của chúng ta thành câu chuyện về ân điển vinh hiển của Ngài. Hãy sống trung tín, giữ lòng thanh sạch, và luôn sẵn sàng tha thứ, vì biết rằng Đấng Quan Phòng vẫn đang cầm quyền.