Apocryphon của Gioan là gì?

Trong thế giới nghiên cứu Kinh Thánh và lịch sử Hội Thánh đầu tiên, “Apocryphon của Gioan” (còn gọi là “Bí thư của Gioan” hoặc “Sách ngụy thư của Gioan”) thường được nhắc đến như một văn bản Ngộ đạo (Gnostic) bí mật. Văn bản này gây tò mò cho nhiều người nhưng cũng đặt ra những thách thức lớn về thần học đối với niềm tin Cơ Đốc chính thống. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ Apocryphon của Gioan là gì, nội dung của nó, tại sao nó không thuộc về Kinh Thánh, và quan trọng hơn, làm thế nào để áp dụng sự hiểu biết này vào đời sống đức tin hằng ngày.

1. Giới thiệu về Apocryphon của Gioan

“Apocryphon” là từ gốc Hy Lạp (ἀπόκρυφον) có nghĩa là “bí mật, được giấu kín”. Apocryphon của Gioan, vì thế, thường được dịch là “Bí thư của Gioan”. Đây là một văn bản tôn giáo thuộc trào lưu Ngộ đạo (Gnosticism) có niên đại khoảng thế kỷ thứ hai sau Công Nguyên. Nó được cho là lời mặc khải bí mật của Chúa Giê-xu Christ cho sứ đồ Gioan (con của Xê-bê-đê) sau khi Chúa phục sinh. Bản văn này được phát hiện vào năm 1945 trong bộ sưu tập Nag Hammadi (Ai Cập) cùng với hơn 50 bản thảo khác thuộc nhóm Ngộ đạo. Sự phát hiện này đã cung cấp nhiều tư liệu quý về các nhóm tôn giáo dị giáo thời kỳ đầu, nhưng cũng gây ra không ít hiểu lầm cho những ai chưa nắm vững lẽ thật Kinh Thánh.

2. Bối cảnh lịch sử và nguồn gốc

Vào thế kỷ thứ hai, Hội Thánh đầu tiên đối mặt với nhiều phong trào tà giáo, trong đó nổi bật là chủ nghĩa Ngộ đạo (Gnosticism). Chủ nghĩa này pha trộn những yếu tố của Cơ Đốc giáo với triết học Hy Lạp (đặc biệt là Platon), các tôn giáo bí truyền phương Đông, và thuyết nhị nguyên (dualism). Họ tin rằng vật chất là xấu xa, chỉ có tinh thần mới tốt lành, và sự cứu rỗi đạt được qua “gnosis” (γνῶσις) – sự hiểu biết bí mật về nguồn gốc thần thánh của mình. Các nhà Ngộ đạo thường viết nhiều sách, tự xưng là mặc khải bí mật của Chúa Giê-xu cho các sứ đồ, như “Phúc Âm của Tô-ma”, “Phúc Âm của Phi-líp”, và “Apocryphon của Gioan”.

Apocryphon của Gioan được biết đến từ rất sớm. Nhà thần học Irenaeus (khoảng 130–202) trong tác phẩm “Chống Dị Giáo” (Adversus Haereses) đã đề cập và bác bỏ nhiều giáo lý Ngộ đạo, trong đó có một hệ thống rất giống với nội dung của Apocryphon của Gioan. Như vậy, văn bản này đã lưu hành từ giữa thế kỷ thứ hai và bị các giáo phụ xem là dị giáo.

3. Nội dung chính của Apocryphon của Gioan

Apocryphon của Gioan bắt đầu bằng cảnh sứ đồ Gioan đang buồn rầu sau khi Chúa Giê-xu chịu đóng đinh. Chúa Giê-xu hiện ra với ông dưới hình dạng khác và bắt đầu tiết lộ những điều bí mật về nguồn gốc của vũ trụ, sự sáng tạo, và bản chất thật của con người.

Tóm tắt nội dung có thể chia thành các phần chính:

• Thế giới Thần Thánh (Pleroma): Văn bản mô tả Đấng Tối Cao (Cha) ở trong cõi ánh sáng vô hình. Từ Ngài phát ra nhiều cặp “aeon” (các thực thể thần thánh), trong đó có Barbelo – được gọi là Mẹ, là sự khôn ngoan thần thánh. Các aeon này cùng nhau tạo thành “Pleroma” (sự viên mãn).
• Sự sa ngã của Sophia: Một aeon tên là Sophia (tiếng Hy Lạp nghĩa là “khôn ngoan”) hành động độc lập, không có sự đồng ý của Cha, và sinh ra một sinh vật dị dạng tên là Yaldabaoth (còn gọi là Demiurge). Yaldabaoth có hình dạng sư tử–rắn và là kẻ cai trị thế giới vật chất.
• Sáng tạo thế giới vật chất: Yaldabaoth, với sự giúp sức của các quyền lực (archons), tạo ra vũ trụ vật chất và con người theo hình ảnh của ánh sáng thần thánh mà nó đã thấy. Nhưng nó không biết rằng mình chỉ là một sản phẩm của sự lầm lạc. Yaldabaoth tự xưng là “Thượng Đế duy nhất” và cai trị độc đoán. Đây chính là “Đức Chúa Trời” trong Cựu Ước theo cách hiểu của Ngộ đạo – một vị thần ác độc, tạo ra thế giới xấu xa.
• Con người và tia linh quang: Trong con người có một tia linh quang (divine spark) phát xuất từ thế giới thần thánh, bị mắc kẹt trong thân xác vật chất. Yaldabaoth và các archons tìm cách kiềm hãm tia linh quang này bằng cách đặt con người vào sự ngu dốt.
• Sự cứu rỗi qua gnosis: Chúa Giê-xu đến từ thế giới thần thánh để mặc khải cho con người biết nguồn gốc thật của họ và con đường trở về Pleroma. Sự cứu rỗi không đến qua cái chết đền tội của Ngài trên thập tự giá, mà qua sự hiểu biết bí mật (gnosis) về nguồn gốc thần thánh của mình. Sau khi đạt được gnosis, linh hồn sẽ vượt qua các tầng trời và trở về với Cha.
• Giải thích lại Sáng Thế Ký: Apocryphon của Gioan cung cấp một bình giải Ngộ đạo về các câu chuyện trong sách Sáng Thế Ký (chẳng hạn Adam và Eva, con rắn, trái cấm), trong đó con rắn thường được xem là đấng mang lại sự hiểu biết giải phóng, còn Đức Chúa Trời của Cựu Ước là kẻ đàn áp.

4. So sánh với Kinh Thánh Tân Ước

Khi đối chiếu với lẽ thật Kinh Thánh, chúng ta thấy Apocryphon của Gioan mâu thuẫn hoàn toàn với giáo lý chính thống của Cơ Đốc giáo. Dưới đây là một số điểm then chốt:

a. Quan niệm về Đức Chúa Trời và sáng tạo

Kinh Thánh dạy rằng Đức Chúa Trời là Đấng Tạo Hóa duy nhất, tốt lành, và toàn năng. Ngài sáng tạo trời đất và mọi loài, và tất cả đều “rất tốt lành” (Sáng Thế Ký 1:31). Không hề có sự phân biệt giữa một “Đức Chúa Trời tối cao” tốt lành và một “demiurge” xấu xa. Giăng 1:3 khẳng định: “Muôn vật bởi Ngài (Logos) làm nên, chẳng vật chi đã làm nên mà không bởi Ngài.” Cô-lô-se 1:16 cũng nói: “Vì muôn vật đã được dựng nên trong Ngài (Christ)… đều là bởi Ngài và vì Ngài mà dựng nên.” Vì vậy, Chúa Giê-xu Christ chính là Đấng Sáng Tạo, không phải là một phát ra từ một aeon nào đó.

Ngược lại, Apocryphon của Gioan xem vật chất là xấu, do một thực thể bất toàn tạo ra. Quan điểm nhị nguyên này đi ngược với toàn bộ mạc khải Kinh Thánh (xem 1 Ti-mô-thê 4:4: “Mọi vật Đức Chúa Trời đã dựng nên đều là tốt lành”).

b. Sự cứu rỗi

Kinh Thánh dạy rằng sự cứu rỗi đến bởi ân điển, qua đức tin nơi sự chết chuộc tội và sự sống lại của Chúa Giê-xu Christ (Ê-phê-sô 2:8-9; Rô-ma 5:8-9). Sự cứu rỗi không dựa trên sự hiểu biết bí mật hay tự khám phá, nhưng dựa trên mối quan hệ với Đấng Christ (Giăng 14:6; Công vụ 4:12). Trái lại, Apocryphon của Gioan giảng dạy rằng cứu rỗi là nhận biết (gnosis) nguồn gốc thần thánh của mình, bỏ qua ý nghĩa của thập tự giá. Sứ đồ Phao-lô cảnh báo: “Vì tôi đã đoán định rằng ở giữa anh em, tôi chẳng biết sự gì khác ngoài Đức Chúa Jêsus Christ, và Đức Chúa Jêsus Christ bị đóng đinh trên cây thập tự” (1 Cô-rinh-tô 2:2). Ông cũng nói về sự khôn ngoan thế gian là sự điên dại trước mặt Đức Chúa Trời (1 Cô-rinh-tô 1:21).

c. Bản chất của Chúa Giê-xu

Trong Kinh Thánh, Chúa Giê-xu là Ngôi Lời nhập thể, hoàn toàn là Đức Chúa Trời và hoàn toàn là con người (Giăng 1:1,14; Phi-líp 2:6-8; Cô-lô-se 2:9). Ngài đến để “phá hủy công việc của ma quỷ” (1 Giăng 3:8) và “ban sự sống đời đời” (Giăng 3:16). Trong Apocryphon của Gioan, Chúa Giê-xu chỉ là một sứ giả từ thế giới thần thánh, mang đến mặc khải, nhưng không phải là Đấng Cứu Chuộc bằng huyết của Ngài. Điều này đi ngược lại trọng tâm của Phúc Âm.

d. Thái độ với Cựu Ước

Apocryphon của Gioan cho rằng Đức Chúa Trời trong Cựu Ước là một vị thần độc ác, lừa dối. Kinh Thánh, trái lại, khẳng định Đức Chúa Trời của Cựu Ước và Tân Ước là một (Ma-la-chi 3:6; Hê-bơ-rơ 13:8). Chúa Giê-xu đã phán: “Đừng tưởng Ta đến để phá luật pháp hay lời tiên tri; Ta đến không phải để phá, mà để làm trọn” (Ma-thi-ơ 5:17). Sứ đồ Giăng cũng nói: “Ban đầu có Ngôi Lời… Muôn vật bởi Ngài làm nên” (Giăng 1:1,3), chỉ rõ rằng Đấng Christ chính là Đức Chúa Trời sáng tạo trong Sáng Thế Ký.

5. Tại sao Apocryphon của Gioan không thuộc về Kinh Thánh?

Hội Thánh đầu tiên đã xác lập bộ Kinh Thánh Tân Ước dựa trên ba tiêu chí chính: tính sứ đồ (apostolicity), tính chính thống (orthodoxy), và sự công nhận rộng rãi (catholicity). Apocryphon của Gioan không đáp ứng bất kỳ tiêu chí nào:

• Tính sứ đồ: Dù tự xưng là của sứ đồ Gioan, văn phong, thần học và nội dung hoàn toàn không phù hợp với sách Giăng hay Khải Huyền. Các học giả đều nhất trí rằng đây là tác phẩm giả mạo (pseudepigrapha) từ thế kỷ thứ hai.
• Tính chính thống: Văn bản chứa đầy giáo lý dị giáo, mâu thuẫn với đức tin được các sứ đồ truyền dạy (xem Ga-la-ti 1:8-9). Các giáo phụ như Irenaeus, Tertullian, Hippolytus đã kịch liệt phản đối nó.
• Sự công nhận rộng rãi: Không có bằng chứng nào cho thấy Apocryphon của Gioan được sử dụng trong sự thờ phượng hay giảng dạy tại các Hội Thánh địa phương thời đó. Nó chỉ lưu hành trong các nhóm Ngộ đạo bí mật, nhỏ lẻ.

Vì thế, Hội Thánh đã loại bỏ nó khỏi quy điển Kinh Thánh. Điều này hoàn toàn phù hợp với lời cảnh báo của Phao-lô: “Hỡi Ti-mô-thê, hãy giữ lấy sự giao phó đã nấy cho con, tránh những lời hư không phàm tục và những sự cãi lẫy bằng tri thức ngụy xưng là tri thức” (1 Ti-mô-thê 6:20).

6. Ứng dụng thực tiễn cho Cơ Đốc nhân ngày nay

Việc tìm hiểu về Apocryphon của Gioan không chỉ là kiến thức lịch sử, mà còn giúp chúng ta rút ra nhiều bài học thiết thực cho đời sống đức tin:

a. Sàng lọc tà giáo

Giăng dạy: “Hỡi kẻ rất yêu dấu, chớ tin cậy mọi thần, nhưng hãy thử cho biết các thần có phải đến bởi Đức Chúa Trời chăng” (1 Giăng 4:1). Ngày nay, nhiều sách vở, video, hay giáo phái lạ lùng lại hồi sinh những tư tưởng Ngộ đạo dưới lớp vỏ “tâm linh”, “khai sáng”. Chúng ta phải tỉnh táo, đối chiếu mọi lời dạy với Kinh Thánh – tiêu chuẩn duy nhất cho đức tin và nếp sống (2 Ti-mô-thê 3:16-17).

b. Trung tín với Phúc Âm đơn sơ

Phao-lô viết: “Tôi sợ rằng như xưa Ê‑va bị con rắn dỗ dành mà lầm lạc, thì ý tưởng anh em cũng hư đi mà xây bỏ sự đơn thành đối với Đấng Christ” (2 Cô-rinh-tô 11:3). Apocryphon của Gioan dụ dỗ người ta bằng những “mặc khải bí mật”, khiến họ xao lãng thập tự giá. Chúng ta hãy giữ vững đức tin nơi Đấng Christ chịu đóng đinh và sống lại – đó là sức mạnh và sự khôn ngoan của Đức Chúa Trời (1 Cô-rinh-tô 1:23-24).

c. Yêu mến Lời Chúa

Thi Thiên 119:105: “Lời Chúa là ngọn đèn cho chân tôi, ánh sáng cho đường lối tôi.” Khi chúng ta đào sâu vào Kinh Thánh mỗi ngày, chúng ta sẽ được trang bị để phân biệt chân giả và không bị cuốn vào những giáo lý sai lầm. Hãy học Lời Chúa có hệ thống, suy ngẫm, và vâng theo.

d. Truyền rao Phúc Âm thật

Thế giới ngày nay cũng đầy những người đang tìm kiếm “gnosis” – những hiểu biết siêu hình, tâm linh. Chúng ta có trách nhiệm chia sẻ Phúc Âm chân chính: Đấng Christ đã chết vì tội lỗi chúng ta và sống lại, ban sự tha thứ và sự sống đời đời cho bất cứ ai tin nhận Ngài (1 Cô-rinh-tô 15:3-4). Đó là lẽ thật giải phóng con người khỏi sự mê muội (Giăng 8:32).

7. Kết luận

Apocryphon của Gioan là một tác phẩm Ngộ đạo thế kỷ thứ hai, không phải là sách Kinh Thánh và chứa nhiều sai lầm thần học nghiêm trọng. Nó phủ nhận Đức Chúa Trời Tạo Hóa tốt lành, hạ thấp thập tự giá, và đề cao sự hiểu biết bí mật thay cho đức tin nơi Chúa Giê-xu. Là Cơ Đốc nhân, chúng ta cần nhận biết rõ những văn bản này để không bị lừa dối, đồng thời càng quý trọng Kinh Thánh – Lời Đức Chúa Trời không thể sai lầm. Hãy bám chặt lấy Đấng Christ, vì “sự sống đời đời đó là nhìn biết Cha, tức là Đức Chúa Trời có một và thật, cùng Giê-xu Christ, là Đấng Cha đã sai đến” (Giăng 17:3).